ص: 2

تبلور زیبایی های دین در زندگی انسان

محمود صحرایی

تهیه کننده مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما.

ص: 3

آری در آیین دین باوران حقیقی هر چه هست، زیبایی است؛ زیرا همه از اوییم و به سوی او می رویم، هر چه هست، اوست و ما هیچ.

پروردگارا! تو زیبایی و زیباآفرین و این ماییم که افسوس و دو صد افسوس زشتی ها و آلودگی ها حجاب جانمان گشته. پس پرده برگیر که خلقی واله شوند و حیران.

طبیبا! زنگار دلمان به کیمیای دین راستینت بزدای و مس وجودمان به طلای سرخ بدل کن. ای آشکار کننده زیبایی ها! شتاب کن و با ظهور یوسف زهرا، طاووس اهل جنت، دنیای ما را به گلستان تبدیل کن.

این اثر تلاشی است قابل تقدیر از سوی پژوهشگر ارجمند جناب آقای محمود صحرایی که در راستای اثبات زیبایی های دین و زدودن زشتی ها از چهره دین، در جنبه های گوناگون انجام شده است. امید است مورد توجه همه برنامه سازان صدا و سیما قرار گیرد.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 5

سوی دین نقش مهمی دارد. افزون بر این، گرد و غبار شبهه ها و شایعه های زشت نمای کج اندیشان نیز از چهره دین زدوده می شود.

دین زیباست و به همین دلیل، در همه حوزه های فکری، روحی و رفتاری زندگی فردی و اجتماعی انسان ها، زیبایی تولید می کند؛ زیبایی هایی که در زندگی غیردینی هرگز نمی توان یافت. ترسیم زیبایی های دین و زندگی دینی نیز خود مبحثی بسیار مهم و پیچیده دارد، ولی معتقدیم که اگر هنر، رسالت اصیل خود را بپیماید، این مهم به راحتی انجام می گیرد. بخش پایانی پژوهش، بررسی راه کارهای ارائه این دسته از زیبایی ها به وسیله صدا و سیماست.

ص: 2

2. آیا دین با زیبایی های محسوس و مادی مخالف است؟

3. زیبایی های دین و زندگی دینی کدامند؟

4. راه های ترسیم این زیبایی ها کدامند؟

در تعریف زیبایی، اختلاف زیادی میان فیلسوفان به چشم می خورد که بررسی تک تک آنها، از حوصله این پژوهش خارج است. ازاین رو، تنها به بیان چند تعریف، بسنده و سپس تعریف خود را بیان می کنیم.

صاحبان این مکتب، زیبایی را امری غیرخارجی و غیرعینی می دانند و وجودش را وابسته به ادراک و احساس بیننده معرفی می کنند؛ یعنی به اصطلاح، ملاک زیبایی را در درون انسان می جویند.

بند تو کروچه،(1) فیلسوف، تاریخ نگار و سیاست مدار ایتالیایی(1866 - 1952م.) در بیان این مکتب می نویسد:

زیبایی، صفت ذاتی اشیا نیست، بلکه نفس بیننده است که زیبایی را به اشیا نسبت می دهد یا در اشیا کشف می کند. برای کسی که قادر به این کشف باشد، زیبایی همه جا یافت می شود و پیدا کردن آن عبارت از هنر است.(2)

کانت و هیوم از طرفداران این نظریه اند، هر چند در مبنا اختلاف نظر دارند.(3)

افلاطون، حکیم بزرگ یونانی، از طرفداران این مکتب است. «او به زیبای مطلق قائل بود. وقتی می گوید که این شی ء زیباست در حقیقت، این شی ء را در پرتو زیبای مطلق، زیبا می داند؛ زیرا به نظر او، زیبایی یک واقعیت نفس الامری است؛ یک امر عقلانی است و معقول است. مثال دارد و بلکه مثال اعلی دارد».(1)

در تعریف این واژه باید گفت اگر «مجموعه باورهای دینی» و نیز «بایدها و نبایدهای آن» در حد مطلوبی، در زندگی انسان به ظهور برسد، زندگی دینی تشکیل می شود. بنابراین، هر فرد یا جامعه ای که به دین ویژه ای، «معتقد» یا به لوازم آن پای بند نباشد، حیات دینی نخواهد داشت، گرچه نام «دینی» را یدک بکشد.

4. بررسی تضاد زیبایی های محسوس با معقول از دیدگاه دین.

5. بیان تفصیلی مصداق های زیبایی های دین و زندگی دینی.

1. «إِنّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزینَةٍ الْکَواکِبِ؛ ما آسمان این دنیا را به زیور اختران آراستیم». (صافات: 6)

2. «وَ لکِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ اْلإیمانَ وَ زَیَّنَهُ فی قُلُوبِکُمْ؛ لیکن خدا، ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دل های شما زینت بخشید». (حجرات: 7)

3. «إِنّا جَعَلْنا ما عَلَی اْلأَرْضِ زینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً؛ در حقیقت، ما آنچه را بر زمین است، زیوری برای آن قرار دادیم تا آنان را بیاموزیم که کدام یک از ایشان زیباکارتر است». (کهف: 7)

در آیه های بالا، زینت آسمان، ایمان و هر چه را روی زمین است، به خدا که موجودی ماورای الطبیعی است، نسبت می دهد. بنابراین، دین آشکارا اعلام می کند که خاستگاه زیبایی، ماورایی است.

در ادبیات فارسی نیز به این موضوع اشاره شده است. حافظ می گوید:

حُسن روی تو به یک جلوه که در آینه کرد

این همه نقش در آیینه اوهام افتاد

این همه عکس می و نقش نگارین که نمود

یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد(1)

ص: 12

از آنجا که این شبهه بسیار مهم و فراگیر است، با بیان سه نکته به آن پاسخ می دهیم:

است. انسان، ترکیبی از دو جنبه حیوانی و انسانی (مادی و معنوی) است که هر کدام لوازمی دارند. دین هر دو جنبه وجودی انسان را تأیید می کند؛ جنبه حیوانی او برای حضور در عالم مادی است و جنبه انسانی او سبب برتری بر دیگر موجودات است.

دین هرگز طرفدار سرکوبی غریزه های حیوانی برای تقویت جنبه انسانی نیست، بلکه سفارش دین، «تعدیل» غریزه ها برای ایجاد فرصت رشد استعدادهای انسانی است. در نگاه دینی، افراط و انحصار در پرداختن به جنبه حیوانی نکوهیده است؛ زیرا این حالت سبب اختلال در زیبانگری اوست. خداوند در قرآن می فرماید: «بگو آیا شما را از زیان کارترین مردم آگاه گردانیم؟ (آنان) کسانی هستند که تلاششان در زندگی دنیا به هدر رفته است و خود می پندارند که کار خوب انجام می دهند».(1)

چنین افرادی، همه وجود حتی عقل خود را در مسیر تقویت جنبه حیوانی شان به کار می برند. آنان می پندارند کاری نیک و خوب انجام می دهند و همه چیز در زندگی دنیایی خلاصه می شود.

در این آیه، واژه «یحسنون» به معنای کار نیک و خوب به کار رفته است، ولی از آنجا که از نگاه دین هر کارِ خوب و نیکی زیباست، این دسته از افراد گمان می کنند کار خوبی (زیبایی از منظر دین) انجام می دهند و حال آنکه کارشان خوب (زیبا) نیست.

ص: 16

واقعیات او) می شود».(1)

به سه بخش تقسیم می کنند:(1)

عالم ماده؛ عالم مثال و عالم عقل. در هر عالم، زیبایی هایی متناسب با همان عالم وجود دارد. زیبایی های عالم «ماده» که پایین ترین رتبه وجودی را دارد، «زیبایی محسوس» است و زیبایی های موجود در دو عالم دیگر را «معقول» می نامند. ناگفته نماند که به واسطه جنبه معنوی انسان، شماری از زیبایی های معنوی و معقول در عالم مادی نیز یافت می شوند.

دیدگاه دین درباره تقسیم زیبایی در سخنان پیامبر اسلام و امامان نیز آمده است. امام علی (ع) می فرماید: «زینَةٌ الْبَواطِنِ اَجْمَلُ مِنْ زینَةِ الّظواهِرِ؛ زیبایی معنوی از زیبایی ظاهری و حسی زیباتر است».(2)

زیبایی های محسوس برای همه کسانی که حواس پنج گانه سالم دارند، قابل درک است. البته برای شناخت عمیق آنها باید آموزه هایی را در ذهن داشته باشیم. برای نمونه، شناخت زیبایی های موجود در تابلو مونالیزا (لبخند ژوکوند) اثر لئوناردو داوینچی، کار همه کس نیست. با این همه، بیشتر انسان ها، زیبایی های محسوس را تشخیص می دهند.

معقول می نامیم. اصطلاح های مترادف این واژه عبارتند از: زیبایی باطنی، زیبایی لاهوتی، زیبایی ملکوتی، زیبایی قدسی، زیبایی ماوراءالطبیعة یا ماورایی و زیبایی معنوی.

ویژگی های این گونه از زیبایی عبارتند از:

1. این افراد، ابزار شناخت حقیقت و زیبایی های آن را دارند، ولی خودشان از آن استفاده نمی کنند.

2. منظور از «قلب ها، چشم ها و گوش ها» در این آیه، ابزارهای درونی برای شناخت حقایق هستی است، نه چشم و گوش ظاهری؛ زیرا حیوانات هم قلب و چشم و گوش ظاهری دارند. ازاین رو، استفاده نکردن از این ابزار سبب می شود انسان به درجه حیوانی سقوط کند.

3. منظور از قلب در این آیه، «عقل» است. بنابراین، ایشان از «عقل، چشم و گوش قلبی» خود استفاده نکرده اند. در نتیجه، از امتیازهای انسانی بی بهره می مانند و به جرگه حیوانات وارد می شوند.(1)

امام علی (ع) در بیان این مسئله می فرماید: «زینَةُ الْبَواطِنِ اَجْمَلُ مِنْ زینَة الظّواهِرِ؛ زینت های باطنی (معقول) از زیبایی های ظاهری (محسوس) زیباتر هستند».(1)

او، بلکه همه امور معنوی از جمله زیبایی های معنوی، هرگز فانی نمی شوند و جاودانه باقی می مانند. ماندگاری، وصفی محبوب برای انسان هاست. انسان امور ماندگار را بر فانی ترجیح می دهد. به همین سبب، خداوند حکیم در قرآن، همواره با گوشزد کردن فانی بودن دنیا و زیبایی های محسوس و جاودانگی آخرت و زیبایی های معنوی، انسان ها را تشویق می کند که آخرت را فدای دنیا نکنند. ناگفته نماند منظور از ترجیح دادن آخرت بر دنیا هرگز ترک دنیا نیست، بلکه مراد، دل بستگی نداشتن به آن است؛ زیرا انسان وابسته به دنیا نمی تواند به سوی زیبایی های بالاتر معنوی حرکت کند. خداوند فرموده است:

و هر آنچه به شما داده شده است، کالای زندگی دنیا و زیور آن است، و[لی] آنچه پیش خداست، بهتر و پایدارتر است، مگر نمی اندیشید؟(1)

در این آیه، «زیباتر، قوی تر و خالص تر بودن» زیبایی های معقول بیان شده است. افزون بر این ویژگی ها، خداوند بر «جاودانه بودن» آنها نیز تأکید می کند. در پایان آیه چنین می خوانیم که آیا تعقل نمی کنید؟ یعنی به حکم عقل، باید آنچه را بهتر و جاودانه تر است، برگزید.

زیبایی های معنوی در تضاد است، «توقف» در زیبایی های محسوس است که در آثار دینی از آن به «حب دنیا و دل بستگی به دنیا» تعبیر می شود. ازاین رو، «زهد» به معنای ترک دنیا و لذت های آن نیست، بلکه «ترک دل بستگی» به دنیاست.

برقرار است.(1)

دین، مخلوق خداست و خداوند، زیبای مطلق است. ازاین رو، همه آفریده هایش از جمله دین، به حکم قاعده فلسفی سنخیت باید زیبا باشند، مگر آنکه به سبب انتخاب خود، زشتی را برگزینند. بنابراین، دین، عین زیبایی است و بهترین رابطه ها را با زیبایی دارد.

نکته 2. آثار زیبای دین که شرح آن خواهد آمد، دلیل روشنی بر دیدگاه مثبت دین نسبت به اصل زیبایی است و پاسخ منطقی و محکمی برای این شبهه خواهد بود.

نکته 3. اسلام، فرمان های مثبت خود را «حسنة» و کارهای ممنوع را «سیئة» می نامد. در فرهنگ های لغت، حسنة به معنای زیبایی و سیئة به معنای زشتی و نازیبایی است.(2) این نام گذاری، دلیل خوبی بر آن است که دین، برای ایجاد زیبایی ها و مبارزه با زشتی ها آمده است.

نکته 4. نتیجه پیروی از دین (عبادت)، رسیدن به زیبای مطلق است. بنابراین، دین، انسان را به سوی زیبایی راهنمایی می کند.

نکته 5. قرآن، هدف از آفرینش را آزمودن انسان ها در انجام کارهای زیبا معرفی می کند: «الَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً؛ همان که مرگ و زندگی را پدید آورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید». (ملک: 2)

ص: 27

نکته 6. هر چه با دین هم سو باشد و رنگ خدایی به خود بگیرد، زیباترین است: «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ اَحَسنُ مِنَ اللّهِ وَ نَحَنُ لَه عابِدونَ؛ این است نگارگری الهی و کیست زیبانگارتر از خدا و ما او را پرستندگانیم». (بقره: 138)

نکته 7. دین هرگز زیبا و زشت را برابر نمی داند، بلکه زیبایی را مقدم می شمارد: «وَلا تَسْتَوِی الْحَسَنُةَ وَلا السَّیِئَةُ؛ و نیکی (زیبایی) با زشتی یکسان نیست». (فصلت: 34)

نکته 8 . تشویق به زیباگرایی، سرلوحه فرمان های دینی است: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها؛ هر کسی کار نیکی (زیبایی معقول و معنوی) بیاورد، ده برابر آن پاداش دارد». (انعام: 160)

نکته 9. دین، سفارش می کند با انجام زیبایی ها، زشتی ها را محو کنید: «وَ یَدْرَئُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِئَةَ اُولئِکَ لَهُم عُقَبی الدّارِ؛ و زشتی را با زیبایی می زدایند». (رعد: 22)

نکته 10. زیبا عملان، محبوب خدایند: «.. ثُمَّ اتَّقَوا وَ اَحْسَنُوا وَ اللّهُ یُحِّبُ الْمُحسِنینَ؛ آن گاه تقوا پیشه کنید و به نیکی (زیبایی) عمل کنید و خدا نیکو (زیبا) کاران را دوست دارد». (مائده: 93)

نکته 11. حتی برخورد با پدر و مادر نیز باید زیبا باشد: «وَ وَصَّیْنَا الْاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ اِحْساناً؛ و انسان را [نسبت ]به پدر و مادرش به نیکوکاری (زیبارفتاری) سفارش کردیم». (احقاف: 15)

نکته 12. زیباسازی دنیا، مورد توجه خداوند بوده است. «اِنّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُنیا بزِیْنَةِ الْکَواکِبِ؛ ما آسمان این دنیا را به زیور اختران آراستیم». (صافات: 6)

ص: 28

نکته 13. ایمان که اساس دین داری است، زیباست. «وَ لکِنَّ اللّهَ حَبَّبَ اِلَیْکُمُ الْایمانَ وَ زَیَّنَةُ فی قُلُوبِکُم؛ ولی خدا، ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دل های شما زیبا کرد». (حجرات: 7)

نکته 14. دین به زیباطلبی انسان توجه دارد: «... وَالْخَیلَ و الْبِغالَ وَ الْحَمیرَ لِتَرْکَبُواها وَ زینَةً؛ و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آنها سوار شوید و [برای شما] زینتی [باشد]».

نکته 15. استفاده از زیبایی های مادی برای تکامل، مطلوب است: «یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ؛ ای فرزندان آدم، زینت های خود را در هر نمازی برگیرید (به همراه داشته باشید)». (اعراف: 31)

نکته 16. امام علی (ع) می فرماید: «زیباسازی از اخلاق مؤمنان است».(1)

نکته 17. خداوند زیبایی را دوست دارد: امام صادق (ع) می فرماید: «لباس زیبا بپوش؛ زیرا خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد، ولی باید از حلال باشد.»(2) در این حدیث پر محتوا، افزون بر سفارش به استفاده از زیبایی های مادی، به زیبایی های معنوی نیز سفارش شده است.

نکته 18. دین با نازیبایی ها مخالف است. امام صادق (ع) فرمود: «پیامبر خدا، مردی را دید که موهای سرش ژولیده، لباسش کثیف و چرکین بود. پیامبر به او فرمود: بهره بردن از نعمت های الهی و نمایاندن نعمت، جزو دین است».(3)

نکته 19. خدا زیباپسند است. امام صادق (ع) فرمود: «خداوند، زیبایی و

ص: 29

خودآرایی را دوست دارد و فقر و فقرنمایی را ناخوش دارد. هرگاه خداوند به بنده ای نعمتی دهد، دوست دارد اثر آن را در او ببیند.» از ایشان پرسیدند: چگونه؟ فرمود: «لباس تمیز بپوشد، خود را خوش بو کند، خانه اش را گچ کاری کند، جلو در حیاط خانه را جارو کند. حتی روشن کردن چراغ پیش از غروب خورشید، فقر را از میان می برد و روزی را زیاد می کند».(1)

نکته 20. مهم ترین نکته ای که می تواند به شبهه ناسازگاری دین با زیبایی، پاسخ دهد، این آیه شریفه است که می فرماید:

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ؟! (اعراف: 32)

(ای پیامبر) بگو: زیبایی هایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و [نیز] روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده است؟

با توجه به نکته های بالا، افزون بر درک رابطه دین با زیبایی، درمی یابیم که دین تنها برای زیباسازی دنیا و آخرت بشر نیامده است. توجه به آیه قنوت نماز این ادعا را تأیید می کند؛ خدا در این آیه به بشر می آموزد که همواره زیبایی های دنیا (محسوس) و زیبایی های آخرت (معقول) را از پروردگار بخواهد:

رَبَّنا آتِنا فِی الدُنیا حَسَنَةً و فِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ.(بقره: 201)

پروردگارا! در این دنیا به ما نیکی (زیبایی) و در آخرت [نیز] نیکی (زیبایی) عطا کن و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار.

ص: 30

دین با رد این اندیشه بر آن است تا زیبایی انسان بودن را به بشر هدیه کند. به چند نمونه از دستورها و راهنمایی های دین در این باره توجه کنید:

1. أَ رَضیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ اْلآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی اْلآخِرَةِ إِلاّ قَلیلٌ. (توبه: 38)

آیا به جای آخرت، به زندگی دنیا دل خوش کرده اید؟ متاع زندگی دنیا در برابر آخرت جز اندکی نیست.

2. وَ مَا الْحَیاةُ الدُنیا اِلاّ لَعِبٌ و لَهْوٌ. (انعام: 32)

و زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست.

3. فَاَعْرِضْ عَن مَن تَوَلّی عَنْ ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ اِلّا الْحیاةَ الدُّنیا. (نجم: 29)

پس از هر کس که از یاد ما روی برتافته است و جز زندگی دنیا را نمی خواهد، روی برتاب.

بنابراین، از دیدگاه دین، «دنیاگرایی» و نه اصل دنیا، ناپسند و زشت است؛ زیرا از رسیدن انسان به زیبایی های بالاتر و ارزشمند جلوگیری می کند.

روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده است؟

امام علی (ع) در شهر بصره به خانه علاء بن زیاد رفت که از یارانش بود. وقتی خانه مجلل او را دید، به او تذکر داد. علاء گفت: یا امیرالمؤمنین! برادرم، عاصم بن زیاد، عبایی پوشیده و از دنیا کناره گرفته است. امام فرمود: «او را بیاورید.» وقتی عاصم آمد، امام فرمود: «ای دشمن جان خویش! شیطان، سرگردانت کرده است. آیا تو به زن و فرزندانت رحم نمی کنی؟ تو می پنداری که خداوند نعمت های پاکیزه خود را حلال کرده است، ولی دوست ندارد تو از آنها استفاده کنی؟ تو در برابر خدا کوچک تر از این هستی».

عاصم رو به امام کرد و گفت: ای امیرمؤمنان! پس چرا تو با این لباس خشن و آن غذای ناگوار به سر می بری؟ امام فرمود: «وای بر تو، من همانند تو نیستم. خداوند بر پیشوایان حق واجب کرده که خود را با مردم ناتوان هم سو، کنند تا فقر و نداری، ایشان را به سرکشی و طغیان نکشاند».(1)

با مطالعه آیه ها و روایت ها درمی یابیم که اسلام، دنیا را منفی نمی داند، بلکه با دنیاگرایی و دنیاگریزی مخالف است و راه سوم؛ یعنی «دنیاگذری» را ترویج می کند.

ص: 33

1. زیبایی های معقول بر زیبایی های محسوس، متقدم هستند؛ زیرا آنها به عالم مجردات و اینها به عالم ماده تعلق دارند. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است:

به خدا سوگند، دنیا در برابر آخرت همانند آن است که یکی از شما دستش را به دریا بزند. سپس ببیند که چه مقدار آب با آن برداشته می شود.(1)

2. مطلوب دین، جمع میان زیبایی های معقول و محسوس است. بنابراین، تمایل مطلق به یک طرف، از نظر دین مردود است. پیامبر اسلام فرمود: «مؤمنی که هم به فکر دنیا و هم به فکر آخرتش باشد، بالاترین همت ها را دارد».(2)

3. دین، زیبایی های معقول را مقصد و هدف و زیبایی های محسوس را پل و مقدمه می داند. بنابراین، در صورت تعارض میان این دو، دین، گرایش به معقول را مقدم می شمارد. جالب این است که اگر فردی در تعارض میان زیبایی معقول و محسوس، معقول را برگزیند، افزون بر جزای معنوی، در بسیاری از موارد، به زیبایی محسوس هم می رسد. امام علی (ع) در این زمینه می فرماید:

اگر دنیای خود را پیرو دین خود قرار دهی، هم دینت را به دست آورده ای و هم دنیای خود را و در آخرت هم از بهره مندان خواهی بود.(3)

ص: 35

در قرآن کریم نیز چنین می خوانیم: «لِلَّذینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ؛ برای نیکوکاران هم پاداش اخروی است و هم فراوان شدن نعمت دنیایی». (یونس: 26)

گونه ای که همگی به صورت هماهنگ و هم گون، انسان را به سوی یک هدف راهنمایی می کنند. دوم، تناسب بیرونی است؛ یعنی دین با همه موجودات عالم هستی به ویژه ساختار وجودی انسان هم گون و متناسب است. دین هرگز با عقل انسان تنافر ندارد و با فطرت او هم سو است.

روحی و جسمی افراد مؤمن است. مؤمنان هرگز به بحران های روحی - فکری و افسردگی و ناامیدی دچار نمی شوند. این به برکت توازنی است که میان اجزای دین برقرار است. پس نتیجه می گیریم که عناصر و معیارهای زیبایی در دین وجود دارد. بنابراین، دین زیباست و نمی تواند زیبا نباشد.

را در پی دارد و اندیشه ناروا، رفتار نازیبا و زشت را در پی خواهد داشت؛ زیرا «از کوزه برون همان تراود که در اوست». برای مثال، «معاداندیشی»، احسان و عدل را در پی دارد و «خودخواهی»، ستم را.

مطالب این گفتار را در چهار محور کلی «جهان، انسان، خانواده و اجتماع» پی می گیریم.

ولی خدا، ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دل های شما بیاراست». (جاثیه: 24)

ملاک های زیبایی مانند کمال، تناسب، فایده و لذت در مخلوق اندیشی جهان یافت می شود. «کمال» را داراست؛ زیرا بر پایه یقین و علم استوار است. برخلاف نقطه مقابل آن؛ یعنی مادی نگری که بر اساس وهم و گمان، پی ریزی شده است. «تناسب» در این اندیشه وجود دارد؛ زیرا با اجزای دیگر اندیشه های علمی و یقینی انسان متناسب است و با هیچ کدام منافات ندارد. افزون بر این، با واقعیت های جهان که همان نظام علّی و معلولی باشد و نیز با فطرت خداجوی انسان متناسب است. ملاک دیگر زیبایی؛ یعنی «سودمندی» نیز در آن موج می زند؛ چون در این اندیشه، انسان، خود را به بی نهایت قدرت(1) و علم(2) وصل می کند؛ قدرتی که هر چه بخواهد، انجام می دهد(3) و همه برکت ها به دست اوست.(4) ازاین رو، چنین اندیشه ای، «مفیدترین» اندیشه هاست.

دلیل دیگر برای اثبات زیبایی اعتقاد به خدا، جنبه ها و آثار زیبای آن است. جنبه ها و آثاری که به جز در اندیشه زیبا یافت نمی شود.

بی نهایت طلبی از آرمان های انسان است. عمر، قدرت، علم و لذت بی نهایت، همه از خواسته های درونی انسان است که تنها در سایه ایمان و اعتقاد به خالق به دست می آیند؛ زیرا تنها موجود بی نهایت، خالق هستی آفرین است.

بنابراین، برای پیوند به بی نهایت، راهی جز اعتقاد به او نیست. بیشترین فایده لذت و کمال برای انسان زمانی است که به اقیانوس لذت و کمال وصل شود. چنین فردی هرگز به بن بست نمی رسد؛ زیرا بن بست محدود ماده را با این اندیشه شکسته و به ماورای آن رسیده است. هرگز ناامید نمی شود؛ چون بی نهایت قدرت با اوست(1) و همواره در آرامش به سر می برد.(2) از لذت های دنیا بهره مند می شود و در آخرت، بهتر از آنها را دریافت می کند.(3)

بیشترین «لذت ها و سودها» در سایه اتصال به بی نهایت قدرت به انسان می رسد. همچنین بالاترین «کمال» برای او رسیدن به مقام اتصال به چنین قدرتی است.

از دیگر آثار زیبای «خالق اندیشی»، رشد و تعالی به سوی کمال مطلق است. خداشناسی، خداپرستی را در پی دارد و خداپرستی با «خدا گونه» شدن پایان می پذیرد. بنابراین، رشد تا این مرحله، مرهون اندیشه «خداپذیری» است. پروردگار در حدیثی قدسی می فرماید:

بنده من، مرا پرستش کن تا تو را مثل خودم کنم... من توانگری هستم که فقیر نمی شوم. تو را نیز توانگری کنم که تهی دست نشوی. من هرگاه چیزی را اراده کنم، به وجود می آید. تو را هم چنین کنم که هرگاه هرچه بخواهی، ایجاد شود.(1)

چنین رشدی که تنها در سایه اعتقاد و ایمان به خدای جهان آفرین ایجاد می شود، بیشترین «سود و لذت» و کامل ترین «کمال های» انسانی را که همان رسیدن به مقام قرب الهی و جایگاه خلیفة الهی است، در پی دارد.

و امام علی (ع)، نمونه ای از خدامحوری و نفی خودمحوری است. حکومت هایی که به جز سود، کمال و عدالت، برای مردم چیز دیگری نمی خواهند و زیباکاری را سرلوحه برنامه حکومتی خود قرار می دهند.

نفی خودمحوری تنها در سایه خدامحوری به دست می آید؛ زیرا هر چند هم حکومتی «جمع محور» باشد، همانند آنچه در دموکراسی غربی ادعا می شود، باز هم گرایش های حزبی و نفسانی، او را در خلوت ها و آنجا که چشم جمع از او غافل است، از اجرای عدالت باز می دارد.

پس زیبایی اندیشه «پذیرش خالق» است که خود منشأ آثاری بس زیبا است و این اولین اندیشه زیبایی است که دین در حوزه و اندیشه انسان تولید می کند.

1. «اَلْحَمدُلِلّهِ رَبِّ العالَمینَ؛ ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان [است]». (حمد: 1)

2. «اِنَّ اللّهَ لایَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ؛ در حقیقت، خدا هم وزن ذره ای ستم نمی کند». (نساء: 40)

3. «اِنَّ اللَّه بِالنّاسِ لَرَئؤُفٌ رَحیمٌ؛ خدا [نسبت] به مردم دل سوز و مهربان است». (بقره: 143)

4. «وَ کانَ اللّه ُ عَلی کُلِّ شَی قَدیراً؛ و همواره خداوند بر هر چیزی تواناست». (فتح: 21)

5. «اِنّ اللّهَ کانَ عَلیماً حَکیماً؛ خداوند همواره دانای حکیم است». (احزاب: 1)

خداوند، خود را در تمام سوره های قرآن (به جز توبه)، رحمان (وسیع الرحمة) و رحیم (دائم الرحمة) معرفی می کند. مجموعه این صفت ها عامل «خوش بینی» به خالق هستی است. پیداست که هر چه ما به خداوند «خوش بین تر» باشیم، از رحمت او بیشتر بهره می بریم. امام رضا (ع) در این باره می فرماید:

گمان خود را به خدا زیبا کن؛ زیرا خداوند عزوجل می فرماید: «رحمت من در گرو گمان بنده مؤمن، نسبت به خودم است». اگر گمانش خیر بود، مشمول خیر و رحمت می شود و اگر گمانش شر بود، مشمول شر و بدی می گردد.(1)

خوش بینی به خدا، اندیشه ای زیباست. جنبه های زیبایی این اندیشه عبارتند از:

1. خوش بینی به خالق، اندیشه ای «کمالی» به شمار می رود؛ زیرا موافق با عقل است.

ص: 46

2. خوش بینی برخلاف بدبینی، ارتباطی «لذت» بخش و پر «سود» را برای صاحبش در پی دارد.

3. افزون بر این، آثار زیبای خوش بینی به خدا، ثابت کننده زیبایی خود این اندیشه است. بنابراین، خوش بینی به خالق برای آنکه هم معیارهای زیبایی را داراست و هم آثاری زیبا دارد، اندیشه ای زیبا به شمار می رود.

سال بیشتر نداشته است.(1)

آرامش، از حالت های بسیار زیبای انسانی است که بدون آن هیچ لذتی به انسان نمی رسد. فرض کنید کسی که به اضطراب دچار شده و تعادل خود را از دست داده است، هرگز با دیدن گُل و بوستان شادمان نمی شود و از خوردن غذای لذیذ لذت نمی برد. بنابراین، می توان گفت که همه لذت ها و زیبایی ها در کنار آرامش معنا پیدا می کنند. ازاین رو، برای به دست آوردن آرامش پایدار و حقیقی، باید تلاش کرد و آن تنها در سایه ارتباط درست و خوش بینانه با خالق هستی به دست می آید؛ چون «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آگاه باش که با یاد خدا، دل ها آرامش می یابد». (رعد: 28)

صمیمیت، برطرف شدن مشکلات نیازمندان و دریافت برکت و افزایش مال از آن جمله اند. قرآن می فرماید: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها؛ هر کس کار نیکی (زیبایی) بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت». (انعام: 160)

انسان ها با توجه به جهان بینی خود، با نگاه های گوناگونی به نظام حاکم بر جهان و انسان می نگرند. برخی، آن را پوچ و بی هدف، عده ای، آن را ظالمانه و گروهی هم آن را زیبا می دانند. اندیشه دینی بر «احسن» بودن نظام جهان تأکید می کند؛ یعنی آفریده های جهان و نیز برنامه و نظام حاکم بر آنها به بهترین حالت تنظیم شده اند و به تعبیر رساتر نمی توان بهتر از نظام موجود، نظامی در این جهان برپا کرد. به این اندیشه «نظام احسن» گفته می شود.

قرآن کریم در دو جمله کوتاه، خلقت جهان و انسان را زیبا معرفی می کند: «اَلَّذی اَحْسَنَ کُلَ شی خَلَقَه؛ همان کسی که هر چیزی را که آفریده است، نیکو آفرید». (سجده: 7) و لَقَدْ خَلَقْنَا اْلإِنْسانَ فی أَحْسَنِ تَقْویمٍ؛ به راستی، انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم». (تین: 4)

دین به ما می آموزد که نظام خلقت به بهترین و زیباترین حالت برپا شده است. بنابراین، اگر موضوعی هم در دید ما ناخوشایند و نازیبا جلوه کند، باید با بینشی عمیق، واقعیت و حقیقت زیبای آن را درک کنیم؛ زیرا چه بسیارند انسان هایی که زیبایی چیزی را درک کنند.(1)

در فلسفه اسلامی نیز درباره اندیشه زیباتر بینی جهان بحث می شود.(2) ازاین رو، فیلسوفان جمله معروفی دارند که: «لَیْسَ فِی الْاِمْکانِ اَبْدَعُ مِمّا کانَ؛ بدیع تر و زیباتر از آنچه در عالم یافت می شود، ممکن نیست.» برای اثبات زیبایی اندیشه «نظام احسن»، بیان آثار زیبای این اندیشه کافی است.

ص: 50

مبارزه می کرد، تاکنون از طبیعت چیزی باقی نمانده بود. خوش بینی به نظام طبیعت، اندیشه ای زیباست که می تواند اثری همچون هم زیستی با طبیعت را ایجاد کند. دو آیه زیر این نگرش زیبا را بیان می کنند: «وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی اْلأَرْضِ؛ و آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمین است، به سود شما رام کرد». (انبیاء: 79) یا «وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ لَکُم ما فِی الْاَرْضِ جمیعاً؛ اوست آن کسی که آنچه در زمین است، همه را برای شما آفرید». (بقره: 29)

2. صبر، نصف ایمان است: «اِنَّ الصَّبْرَ نصفُ الاِیمانِ».(1)

3. صبر سبب پیروزی است: «اِصْبِرْ تَظْفَر».(2)

4. صبر، مشکلات را برطرف می کند: «اِسْتَعینوُا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ». (بقره: 153)

صبر، اثری است زیبا برای اندیشه خوش بینی به خالق؛ زیرا هم کمال است و هم «لذت بخش» و هم پرسود. صبر، تلخ است، ولی میوه شیرینی دارد.

مادی گرا نیز فنا و نابودی خود و جهان را مانع دست یابی به لذت های جاوید برای خود قرار داده است. بنابراین، پوچ گرا لذت نمی برد و مادی گرا نیز لذتش محدود است. تنها دین دار از لذت های مادی و معنوی بهره مند خواهد شد.

سودهایی که معناداری جهان به انسان می رساند، بسیار زیاد است که در بررسی آثار این اندیشه بیان می شوند. «تناسب» اجزا را نیز در این اندیشه باید یافت؛ زیرا هم با فطرت جاودان خواه انسان هم خوانی دارد و هم با واقعیت های خارجی. افزون بر اینکه با اجزای اندیشه های عقلانی بشر ازجمله وجود خالق (عدالت خالق) و احسن بودن نظام خلقت نیز تناسب دارد.

«کمال» بودن این اندیشه برای آن است که با فطرت انسان هم خوانی دارد. همچنین با دلایل عقلی تأیید می شود. پس با توجه به ملاک های زیبایی می گوییم که اندیشه معنادار بودن جهان زیباست.

موجودات ساده، بی ارزش نیستند، بلکه همگی اجزای جهانی هدفمند را تشکیل می دهند. می دانیم که رتبه وجودی انسان، از موجودات بالاتر دیگر است. ازاین رو، موجودات دیگر، برای انسان(1) و در اختیار(2) او هستند. فردی که جهان در نظرش ارزشمند است، لذت بیشتری می برد. بنابراین، «ارزشمندی»، اثری زیبا برای اندیشه معناداری جهان است.

خداوند در قرآن کریم درباره ارزشمندی جهان و نیز معنادار بودن آن می فرماید: «وَ ما خَلَقْنا السَّماءَ وَ اَلْاَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلاً؛ و آسمان و زمین و آنچه را میان این دو هست، به باطل نیافریدیم». (ص: 27)

مکتب اخلاقی را معرفی می کند، باور داشتن به معنادار بودن جهان را پیش روی ما می نهد. انسان معتقد به این اندیشه، به معاد ایمان دارد؛ جایی که هدف های خلقت در آنجا برآورده و استعدادهای انسان شکوفا می شود.

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْرا یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرا یَرَهُ.(زلزله:7و8)

پس هر که هم وزن ذره ای نیکی کند، [نتیجه] آن را خواهد دید و هر که هم وزن ذره ای بدی کند، [نتیجه ]آن را خواهد دید.

بنابراین، «امید» به دست آوردن پاداش الهی، ضمانت انجام دادن زیبایی ها (بایدها) و ترس از عذاب اُخروی، ضمانت ترک زشتی ها (نبایدها) است. این ضمانت چنان کاربردی است که در همه حالت ها، حتی در خلوت ترین مکان ها نیز کارآمد خواهد بود. اندیشه معناداری جهان از زیباترین اندیشه هاست؛ زیرا با وجود آن، جامعه ای اخلاقی پدید می آید و زشتی ها از آن برچیده می شوند.

لَمَبْعُوثُونَ؛ آیا چون مُردیم و خاک و استخوان های [خُرد] گردیدیم، آیا به راستی برانگیخته می شویم؟» (صافات: 16)

پاسخ به جاودانه خواهی فطرت از آن نظر زیباست که با فطرت و خلقت انسان متناسب است و لذت بیشتری به او می بخشد.

با بیان چهار اثر زیبا برای اندیشه معنادار بودن جهان، به روشنی به زیبایی خود این اندیشه نیز پی می بریم. این همه از آثار پربرکت و زیبای دین در حوزه اندیشه انسان است.

دیدیدم، هرگز در آن نمی مانیم، بلکه از آن برای حرکت به سوی آخرت استفاده می کنیم؛ زیرا هیچ کس پل را از منزل گاه نمی گیرد، بلکه آن را گذرگاه مقصد قرار می دهد. تقدم آخرت بر دنیا زیباست؛ زیرا زیبایی آخرت (معقول) به علت تجردش، شدیدتر، لذت بخش تر و جاوید است. بنابراین، هر که آخرت را مقدم بدارد، در واقع، هر دو زیبایی (دنیوی - اخروی) را داراست: «لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ اْلآخِرَةِ خَیْرٌ؛ برای کسانی که در این دنیا نیکی کردند، [پاداش] نیکویی است و بی شک، سرای آخرت بهتر است». (نحل: 30)

در گفتار امام علی (ع) آمده است:

اگر دین (و آخرت) را تابع دنیای خود کنی، دین و دنیا هر دو از میان می روند و در آخرت از زیان کاران خواهی بود، ولی اگر دنیای خود را تابع دینت کنی (آخرت را بر دنیا مقدم بدانی)، دین و دنیا هر دو را به دست آورده ای و در آخرت از رستگاران خواهی بود.(1)

ازاین رو، اجازه نمی دهد که خود را در مرحله ای زمین گیر کند. برخی زیبا اندیشی های دین درباره انسان عبارتند از:

در اندیشه دینی، انسانی که خود را جانشین خدا می داند، هرگز به پایین تر از آن راضی نخواهد شد و ساحت خود را از امور زشت حفظ می کند.

زیبایی این اندیشه (انسان جانشین خداست) با توجه به جایگاه خداوند روشن می شود. می دانیم که خداوند سبحان، آفریننده و پرورش دهنده کل هستی است. بنابراین، جانشینی او نیز به معنای پیدا کردن چنین جایگاهی است. پروردگار بزرگ در حدیثی قدسی، نتیجه عبادت خود را بخشیدن ولایت تکوینی به انسان معرفی می کند(1) و بارها به این وعده خود، درباره عابدان مخلص عمل کرده است. شفای بیماران، خبر دادن از آینده و گذشته، تصرف در موجودات و حتی زنده کردن مردگان، همه و همه از نشانه های ولایت تکوینی است. بزرگان شمار زیادی از این کرامت ها را آورده اند.

معنای درست آن انجام داده اند، تحریف معنای آن است. بنابراین، آزادی در معنای حقیقی اش، واژه ای ترور شده است.(1)

دین به انسان اعلام می کند که تو آزادی و معنای حقیقی آزادی در عروج از ماده به فراماده نهفته است. ازاین رو، آزادی دینی گستردگی بیشتری دارد؛ یعنی محدودیت های دینی به مراتب کمتر از محدودیت هایی است که طرفداران آزادی به معنای بی بند و باری بر انسان تحمیل می کنند؛ زیرا در آزادی حیوانی و بی بند و باری، انسان تمام وجود خود حتی عقل - این موجود ملکوتی و مجرد - را زیر فرمان هوا و هوس درمی آورد و در خدمت غریزه های حیوانی به کار می گیرد. در نتیجه، خود را به لذت ها و زیبایی های مادی آن هم نه از نوع انسانی، بلکه حیوانی اش محدود می کند. در مقابل، شخص دین دار با اینکه از همه لذت ها و زیبایی های حلال دنیا بهره می برد، خود را به ماده، محدود و اسیر هوا و هوس نمی کند، بلکه روح را از همه امور مادی آزاد می کند.

بی شک، پیروی از طاغوت و باطل، انسان را به مرحله حیوانی می کشاند(2) و او را در منطقه بسیار محدود حیوانی آزاد می گذارد. بنابراین، آزادی حیوانی به مراتب محدودتر از آزادی دینی و انسانی است. اندیشه «آزاد بودن انسان» تنها در سایه دین به دست می آید؛ چون انسان این اندیشه را از هر مکتب یا هر شخص دیگری بگیرد، پای بند اوست. این، خود، نوعی اسارت در برابر غیر خداست که با آزادی حقیقی هم خوانی

ص: 63

ندارد. انسانی آزاد است که از کسی به جز خدا فرمان نگیرد.

آزاد اندیشی درباره انسان، کمال است؛ یعنی شرط اول صعود به مقام انسان بودن، رها ساختن خود از قید و بند حیوانی است. این مهم در نتیجه همین اندیشه به دست می آید. «فایده و لذت» نیز از نوع انسانی و معنوی آن در پی این اندیشه نصیب انسان می شود. انسان تا خود را از وابستگی های مادی آزاد نکند، نمی تواند لذت ایثار، انفاق و بخشش را درک کند.

انسان آزاد، هرگز تن و روح خود را اسیر هوا و هوس نمی سازد و در پی این اندیشه به شجاعت دست می یابد. او از هیچ قدرتی، به جز خدا نمی ترسد و به هیچ کس به جز خدا امید ندارد. عزت و سربلندی، پیروزی و استواری، جهاد و مبارزه، همه و همه از دیگر آثار این اندیشه اند. نمونه برجسته آزادمرد دینی در زمان کنونی حضرت امام خمینی رحمه الله بود که در نتیجه همین اندیشه توانست در مبارزه با ابرقدرت های زمانه پیروز شود.

خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاما فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ. (مؤمنون: 12 - 14)

و به یقین، انسان را از عصاره ای از گِل آفریدیم. سپس او را [به صورت] نطفه ای در جایگاهی استوار قرار دادیم. آن گاه نطفه را به صورت علقه [آویزک] درآوردیم. پس آن علقه را [به صورت] مضغه گردانیدیم و آن گاه مضغه را استخوان هایی ساختیم. سپس استخوان ها را با گوشتی پوشانیدیم. آن گاه [جنین را در] آفرینشی دیگر (با اعطای روح) پدید آوردیم. آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است.

برای اثبات روح و دو ساحتی بودن انسان، دلیل های زیادی همچون خواب های صادقانه، تله پاتی، ارتباط با ارواح و حس فطری آورده شده است. گرچه عده ای، جنبه دوم انسان را مرحله ای از جسم و مادی بودن او می دانند،(1) ولی واقعیت، همان آموزه دینی است که با دلیل های تجربی و عقلی نیز تأیید شده است. البته ما در اینجا در پی اثبات آن نیستیم. به طور کلی، اعتقاد به دو بعدی بودن انسان و وجود روح، اندیشه ای زیبا است؛ زیرا هم با اجزای واقعی وجود انسان متناسب است (که در جای خود با دلیل های عقلی - تجربی و دینی اثبات شده است) و هم «فایده و لذت» بیشتری به دست می آید. در سایه این اندیشه، انسان، خود را فناشدنی نمی بیند، بلکه خود را مسافری می داند که به ناچار چند صباحی باید در قالب تن بماند.

حجاب چهره جان می شود غبار تنم

خوشا دمی که از آن چهره، پرده برفکنم

ص: 65

چنین قفس نه سزای چو من خوش الحانی است

روم به گلشن رضوان که مرغ آن چمنم(1)

در نتیجه این تفکر، انسان می کوشد تا عقل و استعدادهای انسانی خود را شکوفا سازد. ازاین رو، افزون بر لذت های جسمی، از نوع روحانی آنها نیز سود می برد.

عبادت خدا، به سوی سرچشمه همه کمال ها و زیبایی ها حرکت می کند. عبادت، پیوند موجودی مخلوق و محدود را با خالقی نامحدود ممکن می کند. انسان هر چه به خدا نزدیک تر شود، رشد و تکامل بیشتری می یابد. از سوی دیگر، خدا منشأ همه خوبی ها و برکت هاست. بنابراین، هر که به او نزدیک تر شود، سود بیشتری می برد.

«قرب به خدا»، هدف عبادت به شمار می رود و معنای آن «خدا گونه» شدن است؛ زیرا کسی به خدا نزدیک است که صفت های الهی را در خود ایجاد کند و هر کس صفات الهی را دارا شد، به میزان ظرفیت خود، خداگونه است. این واقعیت را امام صادق (ع) در قالب حدیثی زیبا بیان می کند: «اَلْعُبودَّیِةُ جُوهَرةٌ کُنْهُها الرُّبُوبِیَّةُ؛ عبادت کردن خدا، گوهری است که باطنش رسیدن به قرب ربوبی است.»(1) بنابراین، «کمال»، فایده و لذت بیشتر در چیزی است که انسان را به خالق هستی «نزدیک تر» کند و بر اثر این نزدیکی، به مقام جانشینی خدا و خداگونه شدن برساند. اندیشه «عبادت خدا»، اندیشه ای زیباست؛ زیرا معیارهای زیبایی را داراست. برخی از این آثار عبارتند از: رشد و تکامل، دوری از زشتی هایی مانند تکبر، ستم و حیوانی شدن. آزادی از اسارت هوا و هوس و تمام طاغوت ها و رسیدن به مقام بسیار والای جانشینی خدا.

ص: 67

به راستی کدام زندگی زیباست؛ رسیدن به این همه درجه ها که در سایه بندگی خدا به دست می آید یا بردگی ماده و محروم شدن از لذت های معنوی؟

کیمیایی است عجب بندگی پیر مغان

خاک او گشتم و چندین درجاتم دادند

انسانی که از عبودیت الهی سر باز زند، چون خود را در ماده محدود کرده است، از لذت های معنوی محروم می ماند. چنین فردی از پیروی پروردگار خارج می شود و به اسارت نفس و شیطان درمی آید. تمام زشتی های رفتار انسان ها در طول تاریخ، مانند قتل ها، جنایت ها و فتنه ها همگی از همین مسئله سرچشمه می گیرد؛ چون انسانی که خود را بنده خدا می داند، هرگز از دستور او سرپیچی نمی کند و خداوند به جز زیبایی به چیزی دستور نمی دهد و به جز زشتی از چیزی باز نمی دارد.

قرآن کریم برای انسان هایی که از عبادت خدا سرپیچی می کنند، افزون بر عقاب اخروی، در همین دنیا نیز زندگی سختی را قرار داده است:

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکًا وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی. (طه: 124)

و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگی تنگ [و سختی] خواهد داشت و روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم.

ص: 68

رسول خدا (ع) فرمود: «مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدْ اُعْطِی نِصْفُ العِبادَةِ؛ هر که ازدواج کند، نصف (مراحل) عبادت به او عطا شده است».(1)

اسلام به همه این عادت های زشت پشت پا زد و درباره حقوق زنان، انقلابی زیبا در حوزه «نگرش و رفتار» ایجاد کرد. برخی از این نگرش ها و رفتارها عبارتند از:

1. زن، مکمل مرد است و از یک جنس و پاره تن اوست: «خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَها... ؛ شما را از «نفس واحدی» آفرید و جفتش را [نیز] از او آفرید.» (نساء: 1) یا «هُنَّ لِباسٌ لَکُم وَ اَنْتُم لِباسٌ لَهُنّ؛ آنان برای شما لباسی هستند و شما برای آنان لباسی هستید». (بقره: 187)

2. زنان همانند مردان می توانند عبادت کنند و هر که باتقوا بود، نزد خدا محترم تر است (چه زن باشد و چه مرد). این نگرش برخلاف برخورد مسیحیان است که خواندن کتاب های مقدس را برای زنان تحریم کرده بودند.(1) یهودیان نیز ورود زنان را به معبد ممنوع می دانستند. خداوند در قرآن فرموده است: «مَنْ عَمِلَ صالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ.» (غافر: 40) «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَاللّهِ أَتْقاکُمْ؛ در حقیقت، ارجمندترین شما نزد خدا، پرهیزکارترین شماست». (حجرات: 13)

3. مهریه زنان را از روی محبت به خودشان پرداخت کنید. این آموزه برخلاف روش معمول آن زمان بود که مبلغی را به والدین او می دادند: «وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً؛ و مهر زنان را به عنوان هدیه ای از روی طیب خاطر به ایشان بدهید». (نساء: 4)

ص: 72

4. در مقابل فرهنگ های دیگر که زن را مالک هیچ مالی نمی دانستند، قرآن می گوید که زن صاحب اختیار دست آوردهای خویش است:

لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ. (نساء: 32)

برای مردان از آنچه [به اختیار] به دست آورده اند، بهره ای است و برای زنان [نیز] از آنچه [به اختیار ]کسب کرده اند، بهره ای است.

این در حالی است که در انگلستان، تا سال 1870، در آلمان تا سال 1900، در سوئیس تا سال 1907 و در ایتالیا تا سال 1919، زنان مالک شناخته نمی شدند.(1)

5. زن همانند مرد حق دارد در امور اجتماعی و سیاسی شرکت کند. خداوند در قرآن فرموده است: «وَ الْمُؤمِنُونَ وَ الْمُؤمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ». (توبه: 71)

یا در آیه 12 سوره ممتحنه به پیامبر دستور می رسد با زنان نیز بیعت کن. (فَبایَعْهُنَّ)

6 . با زنان به انصاف و خوش رفتاری برخورد کنید، نه با اهانت و زورگویی.

پیامبر اسلام در آخرین پیام خود به مسلمانان فرمود:

ای مردم! بانوان شما بر شما حقوقی دارند و شما نیز بر آنان حقوقی دارید. من به شما سفارش و وصیت می کنم که به زنان نیکی کنید؛ زیرا آنان امانت های الهی در دست شما هستند و با قوانین الهی بر شما حلال

ص: 73

شده اند.(1)

بدین ترتیب، زیبایی نگرش و رفتار اسلام درباره زن آشکار می شود. این همه زیبایی درباره رعایت حقوق زن، در هیچ فرهنگی یافت نمی شود. «مکمّل مرد بودن»؛ «مالک اموال خود»؛ «شایسته برخورد نیک»؛ «امانت الهی»، همگی از جنبه های زیبایی اندیشه های دینی در مورد زن است.

او هیچ انگیزه ای برای ستم به زیردستان ندارد و اصل حق، اوست.(1) او در تدبیر و حکمت، کامل است. ازاین روست که عقل به پذیرش حکم و مدیریت او در جامعه حکم می کند. قرآن نیز به این اعتراف اشاره دارد.(2)

دومین دلیل برای اثبات حاکمیت خداوند بزرگ بر امور جهان از جمله جوامع بشری، مالکیت مطلق او بر همه موجودات است. دین به ما می آموزد که مالک انسان و هر موجود دیگر، خداست؛ زیرا همه آفریده های اویند. ازاین رو، حکومت بر ایشان نیز تنها از آن خداست.

لِلّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ ما فیهِنَّ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ. (مائده: 120)

فرمان روایی آسمان ها و زمین و آنچه در آنهاست از آن خداست و او بر هر چیزی تواناست.

پس از پذیرش مبنای این بحث، یعنی حاکمیت الهی بر جامعه، به بیان جنبه های زیبایی این اندیشه دینی می پردازیم. درست برعکس آنچه برخی می پندارند، زیباترین نوع حکومت، حکومت الله بر انسان است، نه حکومت انسان بر انسان. این مطلب با توجه به دلایل زیر ثابت می شود:

1. اندیشه «حاکمیت الهی»، اندیشه ای «کمالی» است؛ زیرا بر اساس استدلال عقلی و معیارهای مهم و اساسی حاکمیت مفید، تشکیل یافته است.

ص: 75

2. مفیدترین نوع حکومت، حاکمیت خدا بر انسان است؛ چون همه سودها و سودرسانی ها به دست خداست. «ما اَصابِکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ؛ هر چه از خوبی ها به تو می رسد، از جانب خداست». (نساء: 79) بنابراین، اندیشه این حکومت نیز در میان اندیشه های حکومتی، مفیدتر خواهد بود.

3. حاکمیت هایی همچون دیکتاتوری، سلطنتی، طبقاتی و حتی دموکراسی، کاستی های فراوانی دارند؛ زیرا همه این حکومت ها، ساخته و پرداخته اندیشه بشری هستند. می دانیم که علم بشر نیز محدود و ناقص است. به همین سبب، همواره در حال تغییر و تبدیل است. همیشه انسان های مصلح و درست اندیش در اندیشه ایجاد دگرگونی در وضع موجود هستند،(1) ولی در نظام حاکمیت الهی، هیچ عیبی یافت نمی شود؛ زیرا خداوند از هر عیبی منزه است و علم و قدرت و حکمت او بی نهایت است.

4. لذت و سودی که بشر در «حکومت خدا بر انسان» به دست می آورد، بسیار وسیع تر، خالص تر و بادوام تر از دیگر حکومت هاست؛ زیرا همه نعمت ها و رحمت ها از آن خداست و اوست که اگر بخواهد، درهای رحمت و نعمت را که سبب بهره مندی از لذت بیشتر است، به روی انسان ها می گشاید. قرآن این حقیقت را به پذیرش ولایت و حاکمیت خدا مشروط دانسته است:

ص: 76

وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ. (اعراف: 96)

و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، بی شک، برکت هایی از آسمان ها و زمین برایشان می گشودیم.

بنابراین، اندیشه دینی حاکمیت خدا، اندیشه ای زیباست؛ زیرا ملاک های مهم زیبایی را دارد.

3. قرآن، علت بعثت پیامبران را در دست گرفتن حاکمیت برای قضاوت در میان مردم می داند:

کانَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ فیمَا اخْتَلَفُوا فیهِ. (بقره: 213)

مردم، امتی یگانه بودند. پس خداوند، پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان کتاب[خود] را به حق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه باهم اختلاف داشتند، داوری کند.

لازمه قضاوت و حکم کردن در میان مردم، حاکمیت پیامبران و قوانین دینی بر مردم است.

4. پیروی از خدا، رسول خدا صلی الله علیه و آله و حاکم معصوم، از واجبات دینی است و این، خود، از مهم ترین مسائل اجتماعی به شمار می رود: «اَطیعُوا اللّه وَاَطیْعوا الرَّسُولَ وَ أولِی الاَْمِر مِنْکُم؛ خدا را اطاعت کنید و از پیامبر و اولیای امر خود [نیز ]اطاعت کنید». (نساء: 59)

5. در اسلام، گوشه گیری مطلق ناپسند است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به عثمان بن مظعون می فرماید:

یا عُثمانُ! اِنَّ اللّه تَبَارکَ وَتَعالی لَمْ یَکْتُبْ عَلَینا اَلرُّهْبانِیَّةَ اِنَّما رُهْبانِیَّةُ اُمَّتی الجِهادُ فِی سَبیلِ اللّهِ.(1)

ای عثمان! همانا خداوند بزرگ گوشه گیری را بر ما مقرر نفرموده، بلکه رهبانیت و گوشه گیری امت من جهاد کردن در راه خداست.

6 . امام علی (ع) در سخنی، گوشه گیری را نکوهش می کند. ایشان در

ص: 78

تفسیر آیه 104 از سوره کهف می فرماید:

منظور از این آیه: «بگو آیا شما را از زیان کارترین افراد خبر دهیم؟ آنان که تلاششان در زندگی دنیا تباه شد و گمان می کنند که کاری نیک انجام می دهند»، راهبان (گوشه گیران) هستند که خود را در غار زندانی می کنند.(1)

با توجه به این آموزه هاست که حضرت امام خمینی رحمه الله می فرماید: «والله اسلام تمامش سیاست است.»(2) تا اینجا دانستیم که از نظر دین، اجتماع، گذرگاه تکامل بشر است که این اندیشه بسیار زیباست؛ زیرا ملاک های زیبایی را دارد. همچنین آثار آن در دنیا و آخرت مفید است. افزون بر این، کمالات معنوی انسان با امور عادی اش سخت گره خورده است؛ یعنی تا شخصی معاشش تأمین نباشد، معادش نیز تأمین نخواهد شد و این مهم به جز با حضور در اجتماع به دست نمی آید.

ازاین رو، اگر فردی خارج از اجتماع رشد کند، هیچ یک از ویژگی های کمالی انسان جمعی را نخواهد داشت.(3) رشد که اثر مهم حضور در اجتماع است، هم کمال به شمار می آید و هم لذت ها و سودهای فراوانی در پی دارد. پس زیباست. وقتی رشد که آن را اثر تفکر اجتماعی می دانیم، زیبا باشد، به یقین، خود این اندیشه نیز زیباست.

ص: 79

نگرش اعتدالی دین به جنبه اجتماعی انسان

درباره اجتماعی بودن انسان، سه نظریه وجود دارد:

نظریه اول - اجتماعی بودن برای رشد روح ضرر دارد. این نظریه را مکتب های عرفانی همچون بودیسم مطرح می کنند.

نظریه دوم - باید به طور مطلق اجتماعی بود و هر گونه گوشه گیری نکوهیده است.(1) برخی جامعه شناسان و فلاسفه از جمله چارلز میشن، استاد دانشگاه میشیگان به این نظریه معتقدند.

نظریه سوم - اجتماعی بودن، ضروری است، ولی با این حال، گاهی گوشه گیری نیز لازم است. اسلام، این نظریه را می پسندد و بر گوشه گیری در برخی امور عبادی از جمله سحرخیزی،(2) محاسبه نفس،(3) تفکر(4) و مانند آن تأکید می کند.

این مطلب، نشانه اعتدالی بودن اسلام(5) در همه کارها است.

ای مردم! ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید.

خداوند حکیم در این آیه با یادآوری این نکته که همه انسان ها از یک پدر و مادر آفریده شده اند، دلیل اختلاف در رنگ ها و قومیت ها را شناسایی انسان ها معرفی می کند و بی درنگ، در ادامه همین آیه می فرماید که تنها سبب برتری برخی بر دیگران، پرهیزکاری است:

اِنَّ اَکْرَمَکُم عِنْداللّهِ اَتْقیکُم اِنَّ اللّه عَلیمٌ خَبیرٌ. (حجرات: 13)

در حقیقت، ارجمندترین شما نزد خدا، پرهیزکارترین شماست. بی تردید، خداوند دانای آگاه است.

امام علی (ع) نیز می فرماید: «اَلنّاسُ فِی الْحَقِّ سَواءٌ؛ مردم از جهت حقوق، برابرند».(1)

بنابراین، مساوات که معادل نفی هر گونه تکبر و نژادپرستی است، از اندیشه های دینی به شمار می رود. امروزه زشتی اندیشه «برتربینی نژادی» برای تمام انسان ها روشن است؛ زیرا آثار بسیار زشتی را در سراسر جهان پدید آورده است. ستم گری، خون ریزی و تحقیرهای(2) فراوان نسبت به یک نژاد ویژه آن قدر وسیع بوده و هست که همه بشر به نفی این اندیشه ناپاک برخاسته اند.

مساوات، درست مقابل این اندیشه ناپسند قرار می گیرد و آثاری از جمله حفظ کرامت انسانی، عدالت و رشد و بالندگی را برای تمام نژادها

ص: 81

در پی دارد. در این زمینه، گاهی این شبهه مطرح می شود که اگر اسلام، نظریه پرداز اندیشه «مساوات» است، پس چرا با غیرمسلمانان برخوردی تحقیرآمیز دارد و آنان را در حقوق و امکانات با مسلمانان برابر نمی داند. در پاسخ به این شبهه باید گفت:

1. طبیعت هر نظامی، محدود کردن مخالفان است و اسلام می خواهد با این سخت گیری ها، برتری ایمان به خدا و زندگی دین مداری را بر کفر و بی مذهبی بیان کند. این تفاوت ها به سبب نژاد، رنگ و زبان نیست. ازاین رو، به حقوق انسانی ایشان احترام می گذارد، ولی به افکار ایشان که کمال فکری را ندارد، خیر.(1)

2. عده زیادی از غیرمسلمانان (اهل کتاب) می توانند با پرداخت جزیه به آیین خود باقی بمانند. افزون بر این، حکومت اسلامی وظیفه دارد در زمینه های امنیت، خدمات درمانی، آموزشی و رفاهی و مانند آن، حقوقی برابر با دیگر مسلمانان برای ایشان در نظر داشته باشد.

3. احکام اسلام درباره ایجاد برخی محدودیت ها برای غیر مسلمانان، امری ثابت و همیشگی نیست، بلکه اگر ایشان به اسلام بگروند، مانند دیگر مسلمانان با ایشان برخورد می کند و هیچ فرقی با کسی که پیش از این مسلمان بوده اند، ندارند.(2)

ص: 82

نتیجه آنکه برخورد با غیر مسلمانان، با مساوات منافاتی ندارد؛ زیرا در هر حال، به شخصیت انسانی ایشان احترام گذارده می شود.

خواهد آمد. نتیجه اینکه علم، تقوا و جهاد هم «کمال» انسانی هستند و هم مفید و لذت بخشند. بنابراین، زیبایند. وقتی خود این صفت ها زیبا بودند، اندیشه های مبتنی بر آنها نیز زیبا خواهند بود.

در جامعه مادی، اموری همچون ثروت، قدرت و جایگاه اجتماعی، سبب برتری انسان است. روشن است که دین با هیچ کدام از اینها مخالفتی ندارد، ولی هرگز آنها را به تنهایی سبب ارزشمندی انسان نمی داند. نکته پایانی اینکه اهمیت زیبا دانستن معیارهای برتری دینی (علم، تقوا و جهاد) با توجه به نقش مستقیم و غیرمستقیم آن در تربیت فردی و اجتماعی انسان ها، معلوم می شود. مسئله ارزش های اجتماعی چنان مهم است که می توان گفت همه رفتارها و آداب و رسوم یک جامعه، برخاسته از ارزش ها و اندیشه ایشان درباره معیارهای برتری است. بنابراین، اگر بخواهیم جامعه ای را به سوی زیبایی های معنوی راهنمایی کنیم، باید برتربینی معنوی را در آن جامعه رواج دهیم که دین این مهم را انجام داده است.

بنابراین، حرکت به سوی کمال در جاده حق، مبتنی بر داشتن اندیشه ضعیف بینی باطل است. استعمار، استثمار و تحقیر ملت ها و چپاول اموال ایشان، همه و همه در سایه ترس از باطل و گرایش به آن صورت می گیرد. دین، باطل را ضعیف و رفتنی می داند. به همین سبب، روحیه ستم ستیزی را در اعماق اندیشه و روان انسان ها ایجاد و تقویت می کند. جالب اینکه خداوند برای اثبات بر حق بودن این ادعا، بارها و بارها ضعف باطل را با پیروزی گروه اندک حق بر لشکر بزرگ باطل، به صورت عینی و خارجی، به انسان ها نشان داده است. شکست فرعون، نابودی نمرود، هلاکت ابرهه، پیروزی های مسلمانان در صدر اسلام و نیز شکست ابرقدرت های شرق و غرب در رویارویی با انقلاب اسلامی ایران، همه از این نشانه است. از این روست که در قرآن می خوانیم:

کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثیرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصّابِرینَ.(بقره: 249)

بسا گروهی اندک که بر گروهی بسیار به اذن خدا پیروز شدند و خداوند با شکیبایان است.

در این آیه، خداوند به روشنی وعده می دهد که ارض «تمام زمین» به بندگان صالح و عادل می رسد. در آیه ای دیگر نیز می خوانیم:

هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ. (صف: 9)

اوست کسی که فرستاده خود را با هدایت و آیین درست روانه کرد تا آن را بر هر چه دین است، پیروز گرداند، هر چند مشرکان را ناخوش آید.

اسلام بر همه مکتب ها پیروز خواهد شد و حاکمیت جهان را به دست می گیرد. رهبری آن نیز به دست حضرت صاحب الزمان مهدی موعود عج الله تعالی فرجه الشریف است. حدیث های زیادی در منابع دینی در این زمینه به چشم می خورد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

لا تُقومُ السَّاعَةُ حَتّی تَمْتَلِی ءَ الاَْرْضُ ظُلماً وَ عُدواناً ثُمَّ یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ عِتْرتی فَیَمْلَؤُها قِسْطَاً وَ عَدْلاً کَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَ عُدوانا.(1)

قیامت برپا نمی شود تا زمانی که زمین از ستم و دشمنی آکنده شود. آن گاه مردی از خاندان من قیام کند و زمین را همان گونه که از ستم و دشمنی پر شده است، از عدل و داد آکنده سازد.

اندیشه «حکومت جهانی» و ایجاد «دهکده جهانی»، موضوعی است که بشر امروزی، به ضرورت برپایی آن رسیده است. ازاین رو، سال هاست که سازمان های بین المللی برای کنترل ارتباطات فرا کشوری به وجود آمده اند و دولت ها و ملت های جهان از آن حمایت کرده اند.

ص: 86

خارج از وضعیت عملکرد این سازمان ها، واقعیت آن است که برای برقراری عدالت و ثبات جهانی، راهی به جز تشکیل و تقویت آنها نیست. باید محکمه هایی جهانی با روحیه عدالت محوری، برای کیفر جنایت کاران جهانی وجود داشته باشد.

اندیشه حکومت متحده جهانی، تفکری زیباست. البته شرط آن، صالح بودن حاکم آن است. دین زمینه این اندیشه را از زمان های پیش (تورات و زبور و...) در ذهن ها ایجاد کرده است. مجموعه این تفکر، همراه با شرایط آن، اندیشه ای «کمالی» است؛ زیرا امروزه شاهدیم که بشر پس از تجربه کردن انواع حکومت های قبیله ای، قومی، دیکتاتوری، سلطنتی و حتی دموکراسی نتوانسته است عدالت و آرامش را در سطح بین المللی ایجاد کند. ازاین رو، در مسیر کمال فکری خود، به ایجاد سازمان های بین المللی رسیده است. این سیر، سرانجام با تفکر «اتحاد حاکمیت جهانی» به دست حاکمی عادل و صالح به کمال می رسد.

از آنجا که کمال، نشانه و بلکه سبب زیبایی است، این اندیشه زیبا خواهد بود. آثار، فایده و لذت هایی که انسان در پی این اندیشه به دست می آورد، چنینند: امنیت جهانی، عدالت در مفهوم وسیع خود، رشد و پویایی بشر و از همه مهم تر، اجرای احکام سعادت بخش دین در سطح جهان. این آثار همگی دلیل بر زیبایی این اندیشه است. اندیشه دینی حکومت متحده جهانی که هزاران سال پیش، از سوی دین اعلام شده است، دلیل روشنی بر زیبایی دین و آینده نگری این مکتب الهی است.

ص: 87

دل مردگی، ناامیدی و احساس حقارت، تنها بخشی از پی آمدهای ارتباط نداشتن با خداست. بحران های ناشی از قطع ارتباط با کسی که می تواند تمام مشکلات انسان ها را حل کند، بشر امروزی را سر در گم کرده است تا جایی که گاهی حاضرند نیستی را بر هستی ترجیح دهند. قرآن به زیبایی به این بحران ها اشاره می کند:

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکًا وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی. (طه: 24)

و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگی تنگ (و سختی) خواهد داشت و او را در روز رستاخیز، نابینا محشور می کنیم.

این احساس، احساسی کمالی است. اوج آرزوی انسان، ارتباط با بزرگ ترین موجودی است که بتواند همه نیازمندی هایش را برآورده سازد و همچنین احساسی مفید است؛ چون سبب ارتباط انسان با خدا می شود. همچنین از این راه، سودهای فراوان مادی و معنوی که مهم ترین آنها آرامش خاطر و امنیت است، به دست می آید. بنابراین، معیار کمال، فایده و لذت که سه معیار مهم زیبا بودن به شمار می روند، در این احساس وجود دارد. ازاین رو، می گوییم این احساس، احساسی زیباست که خود، آغازی برای زیباسازی روح و روان است.

1. «اِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّمواتِ وَ الْاَرْضِ وَ اللّهُ بصیرٌ بِما تَعْمَلُونَ؛ خداست که نهفته آسمان ها و زمین را می داند و خدا [است که] به آنچه می کنید، بیناست». (حجرات: 18)

2. «عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ العزیزُ الحَکِیمُ؛ دانای نهان و آشکار [و] ارجمند سنجیده کار است». (تغابن: 18)

3. «اِنَّ اللَّه عَلَی کُلِّ شَی ءٍ شَهِیدٌ؛ خداوند بر هر چیزی گواه است». (حج: 17)

فرد دین دار، خدا را بر پیدا و پنهان خود عالم می داند. ازاین رو، همه جا، خود را در محضر او می بیند و در نتیجه، شرم حضور، او را در برابر نعمت های خدا، شاکر و از گناه و دست زدن به زشتی ها دور می سازد. فردی که همواره خود را در محضر خدا می داند، از هیچ قدرتی هراس ندارد و در همه حال بر خدا توکل می کند.

فروتنی از هدیه های دین به روح و روان انسان است. در حدیث قدسی می خوانیم: «ما عَرَفَنی عَبدٌ و خشع لی اِلاّ خَشَعَ لَه کلُّ شَی؛ هیچ بنده ای مرا نشناخت و فروتنی نکرد، مگر آنکه همه اشیا در برابرش فروتن شدند».(1)

3. امام صادق (ع) می فرماید:

اُرْجُ اللّهَ رَجاءً لایُجَرِّئُکَ عَلی مَعاصِیهِ و خَفِ اللّهَ خَوْفَا لا یُؤْیسُکَ مِنْ رَحْمَتِهِ.(1)

چنان به خدا امیدوار باش که تو را بر انجام گناهان بی پروا نکند و از خدا چنان بترس که تو را از رحمت او نومید نسازد.

ترس مطلق و نیز امید تنها هیچ سودی ندارد و کمال نخواهد بود، ولی اعتدال میان این دو سبب تحرک، نشاط و شجاعت می شود. بنابراین، هم مفید است و هم لذت بخش. افزون بر اینکه از کمالات روحی انسان نیز به شمار می آید.

3. امام محمد باقر (ع) فرمود: «الغِنی و العِزُّ یَجُولان فِی قَلْبِ الْمُؤمِنِ فَاِذَا وَصَلا اِلی مَکانٍ فِیهِ التَوکّلُ اَقطَناهُ؛ توانگری و عزت در دل مؤمن می گردند و هرگاه به نقطه ای که در آن توکل است، رسیدند، آنجا اقامت می گزینند».(1)

توکل، یکی از کمال های روحی بشر است؛ زیرا انسان ها همگی فقیر و نیازمندند و تنها اوست که بی نیاز مطلق است(2) و آنچه سبب اتصال آن فقیر به این غنی می شود، همین توکل است. بنابراین، توکل، رشد و تکامل انسان را در پی دارد و در نتیجه از کمالات بشری است.

هرکس به آنچه از سوی خدا می رسد، راضی نباشد، افزون بر بدبینی به خدا که آثار تربیتی و روحی بسیار بدی دارد؛ زندگی دنیوی نیز بر او بسیار سخت خواهد گذشت.

انسانی که خدا را بشناسد و بداند که او حکیم است و تنها خیر بندگان را می خواهد، از همه کارهایش رضایت دارد و سختی ها و مشکلات را شرّ و بدی نمی بیند، بلکه همه آنها را سودمند می داند. ازاین رو، هرگز دچار بحران روحی نمی شود و حتی به جایی می رسد که مشکلات را زیبا می بیند و از آنها لذت می برد.

لذت بخش ترین و کامل ترین حالت ها به شمار می آید. گرچه بسیاری از انسان ها در یافتن معشوق حقیقی به بی راهه می روند، ولی وصف عشق برای همه زیباست. ما معتقدیم که شدیدترین مرحله محبت؛ یعنی عشق، ویژه خداست؛ زیرا شدت و ضعف محبت با توجه به شدت و ضعف زیبایی اشیا تنظیم می شود. بدین معنا که هر چیزی زیباتر باشد، محبت انسان بدان شدیدتر است. حال اگر زیباترین موجود؛ یعنی خدا را در نظر بگیریم، باید تنها عاشق او باشیم.

سبب بی گناهی و پاک دامنی خود، خویشتن را از او برتر بداند، چه حکمی دارد؟ امام فرمود: «هیهات هیهات! چه بسا که آمرزیده شود، ولی تو را برای حساب رسی نگه دارند. مگر داستان ساحران (زمان) موسی (ع) را نخوانده ای؟ (که یک باره از کفر بیرون آمدند و به موسی (ع)ایمان آوردند و شب به شهادت رسیدند!)».

رفع مشاجره ها، جذب دوستان، تحکیم روابط خانوادگی و اجتماعی، ایجاد نشاط و سرزندگی، سامان بخشی به امور دنیوی و برخورداری از روحی آرام و متعادل، تنها بخشی از آثار این صفت زیباست.

«احساس مسئولیت» هم برای خود فرد «مفید» است و هم برای اجتماع؛ زیرا فرد را فعال، تربیت و وجدان او را آرام می کند. پیداست که اعتبار، رشد و پیشرفت هر فرد به انضباط کاری و رفتاری او بستگی دارد. از آنجا که همیشه لذت ها به دنبال فایده ها هستند، می توان گفت «احساس مسئولیت»، لذت بخش است. البته زمانی که این احساس به مرحله عمل برسد و فرد به فایده های یادشده دست یابد، «احساس مسئولیت» از اوصاف «کمال» است؛ زیرا عقلا نقطه مقابل آن؛ یعنی بی اعتنایی و سهل انگاری نسبت به حقوق دیگران را نکوهش می کنند، ولی همه آنها، احساس مسئولیت را مطلوب می شمارند. پس نتیجه می گیریم که احساس مسئولیت زیباست.(1)

فرد دین دار به سبب محبت و عشقی که به خدا دارد، آفریده های او را نیز دوست می دارد:

به جهان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست

عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

«نوع دوستی» تنها ویژه مسلمانان نیست، بلکه تمام انسان ها را در بر می گیرد. برای مثال، امام صادق (ع)به فقیران غیرمسلمان نیز رسیدگی می کرد. همچنین پیامبر اسلام به جنازه غیرمسلمان احترام می گذاشت و هنگام عبور آن، از جا برمی خاست.

امام علی (ع) در آیین نامه مدیریتی خود خطاب به مالک اشتر می فرماید:

مهربانی و محبت و لطف به رعیت را شعار قلب خود قرار ده. بر رعیت همچون حیوان درنده مباش که خوردن آنان را غنیمت بدانی؛ چون رعیت بر دو گروهند: یا برادر دینی تو هستند یا انسان هایی مانند تو... پس همان گونه که دوست داری خدا بخشش و چشم پوشی را به تو عنایت کند، رعیت را مورد عفو قرار ده.(1)

دین، نوع دوستی و محبت به دیگران را محور بسیاری از آموزه های خود قرار می دهد. اموری مانند: انفاق، آداب معاشرت، رعایت حقوق دیگران و اشیا، همه به گونه ای در نوع دوستی ریشه دارند.

گروهی از انسان های همکار»؛ یعنی همکاری افراد، از ارکان تشکیل دهنده یک اجتماع است.

دین برای زیباسازی روحیه انسان، روحیه همکاری را ایجاد می کند؛ زیرا وقتی آلودگی های روحی مانند کینه، کبر و بخل را از قلب مؤمن زدود، به جای آن، مهر و محبت و سخاوت ایجاد می کند. بدین ترتیب، اندیشه اش را نیز زیبا می سازد. «روحیه تعاون» به خودی خود از چنین قلبی جوانه می زند و شاخه ای دیگر از زیبایی های روحی به روان پیروان خود می افزاید. ناگفته نماند که دین، تعاون در خوبی ها را تأیید می کند. ازاین رو، خداوند می فرماید:

وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی اْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ. (مائده: 2)

در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تعدّی دستیار هم نشوید.

سوم - هرکه خواهان عزت است، باید آن را از خدا بخواهد، نه شخص یا شی ء دیگری.

«مَنْ کانَ یُریدُ الْعِزَّةَ فَلِلّهِ الْعِزَّةُ جَمیعا؛ هر کس سربلندی می خواهد، سربلندی یک سره از آن خداست». (فاطر: 10)

چهارم - هر که عزت را از غیر خدا بخواهد، آن را نمی یابد.

امام علی (ع) فرمود: «اَلْعَزیزُ بِغَیرِ اللّهِ ذَلیلٌ؛ هر کس از غیر خدا عزت جُویَد، در واقع، ذلیل است».(1)

خداوند متعال به حضرت داوود وحی کرد:

یا داود! انّی... وَضَعْتُ العِزَّ فِی طَاعَتِی وَ هُم یَطْلُبونَهُ فِی خِدْمَت السُّلْطانِ فَلا یَجِدُونه.

ای داوود! من عزت را در پیروی از خود قرار دادم، ولی مردم آن را در خدمت به سلطان می جویند. ازاین رو، آن را نمی یابند.(2)

بنابراین، عزت تنها از آن خداست و فقط با پیوند به او به دست می آید. عزت به معنای دینی اش سبب دوری جستن از پستی ها و ذلت می شود. ازاین رو، «کمال» به شمار می آید.

آزادی و آزادگی، دوری از پستی ها و رشد و تربیت صحیح دینی، همه از آثار زیبای عزت نفسانی است. عزت، وصفی زیباست و ضد آن؛ یعنی ذلت، صفتی زشت شمرده می شود.

ص: 102

بدین ترتیب، اگر بگوییم دین جز رساندن انسان به کرامت واقعی خود، مأموریت دیگری ندارد، سخن گزافی نگفته ایم.

امام علی (ع) می فرماید:

اِنَّ اللَّهَ تَعالی خَصَّکُم باِلاِْسْلامِ وَ اسْتَخْلَصَکُم لَهُ وَ ذلِکَ لاَِنَّهُ اِسْمُ سَلامةٍ وَ جَمِاعُ کَرامَتٍ.

خدای بزرگ شما را به اسلام ویژه گردانید و برای آن برگزید؛ زیرا اسلام، عنوان سلامت است و مجمع کرامت.(1)

فطرت را بیدار کند. بازگشت به سوی سرشت اولیه در خلقت انسان، با زدودن گرد و غبارهای گناهان و آلودگی ها به دست می آید. البته گاهی این امر با استدلال های متین عقلی صورت می پذیرد، مانند استدلال حضرت ابراهیم (ع) برای بت پرستان که خداوند در قرآن می فرماید: «با استدلال حضرت ابراهیم، بت پرستان به خویشتن خویش (فطرت) بازگشتند. ازاین رو، بی درنگ به حکم فطرت، خود را محکوم و ظالم معرفی کردند». (انبیاء: 64)

خدا و نخستین دعوت پیامبران الهی است.(1) عبادت به معنای پذیرفتن فرمان کسی در عمل است.

ازاین رو، عبادت خدا به معنای آن است که در نیت، تنها او را مقصود قرار دهیم و در رفتار فقط از او فرمان بگیریم. عبادت خدا، رفتاری زیبا و سرپیچی از فرمان او کاری زشت و نافرجام است. زیبایی عبادت خدا برای آن است که سبب نزدیک شدن انسان به کامل مطلق و زیبای بی نقص می شود و این کمال و زیبایی تا جایی پیش می رود که انسان با همین عبادت به مقام جانشینی خدا می رسد و قدرت هایی به او داده می شود.

در روایت وارد شده است:

ای فرزند آدم! من زنده ای هستم که هرگز نمی میرم. از فرمان های من اطاعت کن تا تو را زنده ای قرار دهم که هرگز نمیری. ای فرزند آدم! من به هر چه بگویم هست شو، هست می شود. از فرمان های من اطاعت کن تا تو را نیز چنان قرار دهم که به هر چه بگویی هست شو، هست شود.(2)

2. شکر موجب پاداش اخروی است:

«وَ سَنْجِزی الشّاکِرینَ؛ و به زودی سپاس گزاران را پاداش خواهیم داد». (آل عمران: 145)

3. شکر، فهم حقایق و عبرت پذیری را در پی دارد:

«... اِنَّ فی ذلِکَ لآیاتٍ لِکُلٍ صَبّارٍ شَکُور؛ بی شک، در این [یادآوری] برای هر شکیبایی، سپاس گزاری عبرت هاست. (ابراهیم: 5)

4. شکر، نوعی ادب و احترام به شخصیت خویش است:

«وَمَنْ یَشْکُر فَانَّما یَشْکُر لِنَفْسِه؛ و هر کس سپاس گزارد، تنها به سود خویش سپاس می گزارد». (نمل: 40)

5. شکر، مانع نازل شدن عذاب است: «ما یَفْعَلُ اللّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ وَ کانَ اللّهُ شاکِرا عَلیما؛ اگر سپاس بدارید و ایمان آورید، خدا می خواهد با عذاب شما چه کند؟ و خدا همواره سپاس پذیر [= حق شناس ]داناست». (نساء: 147)

پروردگار است، چنین دستور می دهد:

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوّابًا. (نصر: 3)

پس به ستایش پروردگارت نیایشگر باش و از او آمرزش خواه که وی، همواره توبه پذیر است.

البته آنچه خواندید، یکی از تفسیرهای مفسران درباره این آیه است.(1)

توبه و تضرع آثار بسیاری دارند که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. بهره مندی از رحمت خدا. به همین سبب، وصف «غفور رحیم» در برخی آیه ها، پس از دستور به توبه آمده است. شاید معنای آن این باشد که رحمت الهی پس از توبه شامل بندگان خواهد شد: «وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهُ اِنَّ اللّه غَفورٌ رَحیمٌ؛ و از خدا آمرزش بخواهید که خدا، آمرزنده مهربان است». (مزمل: 20)

2. عذاب الهی، با توبه دفع می شود: «وَ ما کانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ؛ و تا آنان طلب آمرزش می کنند، خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود». (انفال: 33)

3. احسان خدا شامل توبه کنندگان است: «و اَن اِسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعا حَسَنا... ؛ و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه کنید [تا اینکه] شما را با بهره مندی نیکویی بهره مند سازد». (هود: 3)

4. نزول برکت های آسمانی از جمله باران و همچنین افزایش اموال و اولاد و ورود به بهشت جاوید، پاداش خداوند به توبه کنندگان است.

فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّارا. یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْرارا وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهارا. (نوح:

ص: 110

10-12)

و گفتم از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است [تا ]بر شما از آسمان باران پی در پی فرستد و شما را به اموال و پسران یاری کند و برایتان باغ ها قرار دهد و نهرها برای شما پدید آورد.

لذت ارتباط با خالق، لذت احساس رضایت او و لذت دریافت رحمت ها و الهام های معنوی او از آثار زیبای تضرع و توبه است.

آزادی انسان را از میان می برد. درخواست از کسی که خود نیازمند است، هیچ سودی نخواهد داشت.(1)

تَبْدُلُ مِنْ نَفْسِکَ عَوَضاً وَ لا تَکُنْ عَبَدَ غَیرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللُّه حُرّاً.(1)

نفس خود را از هر پستی، گرامی بدار، هر چند آن امر تو را به آرزویت برساند؛ زیرا هیچ چیز، آنچه را در این راه از دست می دهی، جبران نمی کند و بنده دیگری مباش که خداوند، تو را آزاد آفریده است.

2. امام صادق (ع) نیز می فرماید:

اِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تعالی فَوَّضَ اِلَی الْمُؤمِنِ کُلَّ شی ءٍ اِلاّ اِذْلالَ نَفْسِه.(2)

خدای تبارک و تعالی اختیار هر کاری را به مؤمن داده است، مگر اختیار خوار کردن خویشتن را.

3. قرآن کریم دستور می دهد که هرگاه وارد خانه ای شدید (که کسی داخل آن نیست)،(3) از سوی خدا به خود سلام کنید. روشن است که سلام به دیگری، اظهار کرامت است و سلام به خود، تکریم نفس.

فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتا فَسَلِّمُوا عَلی أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُبارَکَةً طَیِّبَةً. (نور: 61)

پس چون به خانه هایی [که گفته شد] درآمدید، به خودتان سلام کنید؛ درودی که نزد خدا، مبارک و پاک است.

عجب و جاه طلبی، پیرایه های روحی بشرند که هر کدام به تنهایی زشتی های رفتاری زیادی مانند جنایت ها، فتنه ها و قتل ها را در پی دارند.

دین با برنامه نجات بخش خود، فرد و جامعه را به مسیر طهارت روح هدایت می کند. دین، تزکیه و تهذیب نفس را هدف اصلی پیامبران می داند:

کَما أَرْسَلْنا فیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ. (بقره: 151)

همان گونه که در میان شما، فرستاده ای از خودتان روانه کردیم، [که] آیه های ما را بر شما می خواند و شما را پاک می گرداند و به شما کتاب و حکمت می آموزد و آنچه را نمی دانستید، به شما یاد می دهد.

زیبایی این صفت را می توان از آثار بسیار زشت صفت مقابل آن؛ یعنی لجام گسیختگی نفس شناخت. در طول تاریخ، آلودگی روح و روان همواره برای جامعه بشری نگران کننده بوده و هست. اگر فتنه ها و جنگ ها و حق کشی ها را ریشه یابی کنیم، به چیزی جز آلودگی های نفس نمی رسیم. با زدودن رذیلت های اخلاقی از لوح جان، چهره زیبای انسانی نمایان می شود و زندگی انسانی که همراه با آرامش، امنیت، عدالت و لذت های برتر انسانی است، شکل می گیرد.

ممکن است انسان آلوده به غرور و کبر و جاه طلبی، به فایده ها لذت هایی پست و زودگذر دست یابد، ولی چنین لذت هایی هم زودگذرند و هم با از دست دادن لذت هایی به مراتب بالاتر همراهند. ازاین رو، قرآن چنین افرادی را زیان کار معرفی می کند:

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِاْلأَخْسَرینَ أَعْمالاً.الَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعًا. (کهف: 103 و 104)

ص: 114

بگو: آیا شما را از زیان کارترین مردم آگاه گردانیم؟ [آنان ]کسانی اند که تلاششان در زندگی دنیا به هدر رفته است و می پندارند که کار خوب انجام می دهند.

«کمال» انسان به انسان بودن اوست. ازاین رو، تهذیب نفس، از کمالات نفس و از رفتارهای زیبای انسانی به شمار می رود. انسان در نگاه به خود، برای دست یابی به لذت های مقام انسانی، ناچار است به تهذیب نفس؛ یعنی آراستن آن به نیکی ها روی آورد. فروتنی، سخاوت، عزت، کرامت، علم و اخلاص از صفت هایی است که باید نفس را با آنها تهذیب کرد.

ویرانه ای است که آبادکننده ندارد.(1) علم، راهنمای اصلی به سوی کمال(2) و منشأ همه خیرها و خوبی هاست.(3)

علم منشأ لذت های فراوانی است و این افزون بر جنبه کمالی آن است. ازاین رو، «علم آموزی» را رفتاری زیبا و پسندیده می دانیم. دین، علم آموزی را برای پیروان خود واجب می داند. پیامبر اسلام فرموده است:

اُطْلُبُوا الْعِلمَ وَلَوْ بِالصِّینِ فاِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَریَضَةٌ علی کُلِّ مُسْلِمٍ.(4)

علم را یاد بگیرید گرچه در چین باشد؛ زیرا علم آموزی بر همه مسلمانان واجب است.

علم از صفت های زیبای مطلق؛ یعنی خداوند است. ازاین رو، آن که علمش بیشتر باشد، به خدا؛ یعنی به زیبای مطلق، نزدیک تر و در نتیجه، زیباتر خواهد بود.

خداوند دوست دارد که هرگاه بنده مؤمنش نزد برادر خود می رود، خویشتن را آماده سازد و آراسته کند.

رسیدگی به وضعیت لباس از نظر پاکیزگی و رنگ، شانه زدن و تمیز نگه داشتن موها و صدها دستور دیگر درباره خودآرایی و بهداشت، محتوای بسیاری از حدیث های دینی است.

6 . یاد خدا و رفع خودفراموشی؛

7. احساس امنیت و سعادت مندی.(1)

با توجه به این آثار، محاسبه را می توان رفتاری زیبا پنداشت. افزون بر این، لذت وقتی نصیب فرد می شود که روز به روز از موفقیت های خود، آگاه شود و آنها را همواره در نظر داشته باشد.

رفتارهاست. انسان بی نظم با نظام دقیق طبیعت، هم گون و همراه نخواهد بود. در نتیجه، از پیشرفت کمالی اش جلوگیری می کند.

نظم، آثار بسیار مثبتی در روح، فکر و رفتار فرد و حتی اجتماع دارد. از جمله این آثار و فایده ها، می توان این امور را نام برد: حرکت به سوی رشد و تکامل، استفاده کامل از سرمایه ها به ویژه عمر، احساس آرامش و اطمینان خاطر، سودرسانی بیشتر به خود و جامعه، هماهنگی و هم گونی با دیگر آفریده های جهان. تنها فرد بی نظم از تنبلی و تن پروری لذت می برد که آن هم زودگذر است. بنابراین، عقل و دین، هر دو نظم دهی به رفتارها را برخوردی زیبا و مفید و لذت بخش می دانند و همواره انسان را به آن سفارش می کنند.

در پی آن، رفتار بسیار زیبای عدالت محوری را در فرد و جامعه ایجاد کند. برای درک اهمیت دین به آموزه ها و تأکیدهای زیر توجه کنید:

1. دین تأکید می کند از شخصی که عادل نیست، شهادت، قضاوت و حتی امامت برای نماز را نپذیرید.

2. دین، دلیل ارسال پیامبران و نزول کتاب های آسمانی را برپایی قسط و عدالت می داند. (حدید: 25)

3. دین، عدالت را به تقوای الهی که ملاک برتری انسان هاست، نزدیک تر می داند. (مائده: 8)

4. تأکید دین بر عدالت است، گرچه به زیان انسان یا خویشاوندان انسان باشد. (نساء: 135)

5. دین اعلام می کند که عدالت پیشه گان، محبوب خدایند. (مائده: 42) ستم گران، محبوب خدا نیستند، بلکه خدا از ایشان بیزار است. (آل عمران: 57)

6 . دین، ارزشمندترین افراد را کسانی می داند که حقوق مردم را رعایت می کنند. امام حسن عسکری (ع) می فرماید:

اَعْرَفُ النّاسِ بِحُقوُقِ اِخْوانِهِ وَاَشَدُّهم قَضاءًلَها اَعْظَمَهُمُ عِنْدَ اللّهِ شَأَناً.(1)

کسی که به حقوق برادران خود، آشناتر و در رعایت کردن آنها، کوشاتر باشد، نزد خداوند، ارجمندتر است.

رعایت عدالت و حقوق دیگران، نخستین شرط بهره مندی انسان ها از فایده ها و لذت های مادی و معنوی است و از رفتارهای کمالی زیبا و

ص: 120

مطلوب به شمار می آید. پس می توان ادعا کرد که هیچ انسانی، حتی ستم کاران، زیبایی عدالت را انکار نمی کنند.

ما بر این باوریم که تنها دین می تواند عدالت را در رفتارها آشکار سازد؛ زیرا همه راه های پیشنهادی دیگر تا کنون نتوانسته اند از ستم کاری جلوگیری کنند. از سوی دیگر، به روشنی شاهدیم که هرگاه دین در میان جامعه ای رواج یافته است و حاکمان دینی نیز بر آن جامعه حکومت کرده اند، عدالت به معنای واقعی اش در روابط افراد آشکار شده است. همچنین معتقدیم که عدالت، زمانی در رفتار همه جامعه بشری و در سطح جهانی اجرا می شود که حکومت متحده جهانی بر پایه عدالت به وسیله آخرین حجت الهی؛ یعنی حضرت ولی عصر عج الله تعالی فرجه الشریف تشکیل شود.

«اَدُّوا الاَْمانَةَ وَلَوْ اِلی قَتَلَةِ اَوْلادِ الاَْنْبِیاءِ؛ امانت را برگردانید، هرچند به قاتل فرزندان پیامبران».(1)

دین آن قدر بر امانت داری تأکید می کند که آن را از نماز و عبادت های دیگر بالاتر می داند. امانت داری، رفتاری بسیار زیباست؛ زیرا جنبه کمالی دارد و فرد با این رفتار، انسانیت خود را حفظ می کند. همچنین فایده و لذت بی شماری دارد که برخی فایده های آن عبارتند از: آرامش روحی، آرامش اجتماعی، صلح و امنیت، اعتماد در روابط اجتماعی، حذف بسیاری از خیانت های مالی و جانی از محیط جامعه و حذف بخش زیادی از هزینه های فردی و جمعی.

به راستی، آیا خیانت لذت بخش تر است یا احساس دوستی و نشاطی که از حس اعتماد میان افراد یک جامعه و بازگرداندن امانت ایجاد می شود؟ بی گمان، خیانت در امانت، افزون بر زیر پاگذاشتن انسانیت و گرفتار شدن به عذاب وجدان، سبب درگیری با صاحبان امانت و به جان خریدن عذاب الهی خواهد شد.

1. احسان کنندگان دوستان خدایند: «ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ؛ آن گاه تقوا پیشه کنند و احسان کنند و خدا، احسان کنندگان را دوست دارد». (مائده: 93)

2. احسان در دنیا و آخرت برای انسان سودآور است: «لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ اْلآخِرَةِ خَیْرٌ؛ برای کسانی که در این دنیا نیکی کردند، [پاداش ]نیکویی است و همانا سرای آخرت بهتر است». (نحل: 30)

3. هم در برابر احسان دیگران احسان کنید و هم در مقابل بدی ایشان.

الف) «هَلْ جَزاءُ اْلإِحْسانِ إِلاَّ اْلإِحْسانُ؛ مگر پاداش احسان جز احسان است؟» (الرحمن: 60)

ب) «اِدْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ ؛ بدی را به شیوه ای نیکو دفع کن». (مؤمنون: 96)

ج) «ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمیمٌ؛ [بدی را ]به آن چه بهتر است، دفع کن. آن گاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است، گویی دوستی یک دل می شود». (فصلت: 34)

4. سفارش مهم خداوند حکیم به انسان، احسان به والدین است:

«وَ وَصَّیْنَا اْلإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ اِحسانا؛ و انسان را [نسبت] به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم». (احقاف: 15)

آیه ها و روایت های زیادی برای تشویق به احسان وجود دارند که بیانگر میزان ارج گذاری دین به احسان است. دین همواره در پی زیباسازی رفتارهای انسان است و احسان که جامع همه رفتارهای زیباست، خلاصه درخواست های دین از انسان است. دین به تک تک رفتارهای زیبا سفارش

ص: 123

می کند، ولی در پایان، گفته های خود را خلاصه می کند و می فرماید رفتاری به جز احسان نداشته باشید.

4. ایجاد نهادهایی برای رهایی جامعه از بن بست ها و تنگناهای اقتصادی؛

5. گردش مال میان افراد جامعه و جلوگیری از تمرکز آن در دست یک گروه؛

6. فراوان شدن نعمت ها و رحمت های خدا بر فرد و جامعه ای که اهل انفاقند.

روشن است این فایده ها به فرد یا اجتماعی که اهل انفاق نباشند، نخواهد رسید. از این رو، از لذت های به دست آمده از آنها نیز محرومند و گاهی همین اموال و دارایی، وبال زندگی دنیا و آخرتشان می شود:

وَ الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فی سَبیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ. (توبه: 34)

و کسانی که طلا و نقره را پنهان می کنند و آنها را در راه خدا انفاق نمی کنند، پس ایشان را به عذاب دردناک بشارت بده.

به دسته ای از سفارش های دین درباره انفاق توجه کنید:

1. «وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلیمٌ؛ همانا خدا از هر مالی که انفاق کنید آگاه است». (بقره: 273)

2. «وَ ما لَکُمْ أَلاّ تُنْفِقُوا فی سَبیلِ اللّهِ؛ و شما را چه شده است که در راه خدا انفاق نمی کنید». (حدید: 10)

3. «وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فی سَبیلِ اللّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ؛ و هر چیزی در راه خدا خرج کنید، پاداشش به خود شما بازگردانده می شود». (انفال: 60)

4. «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتّی تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ؛ هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید، انفاق کنید». (آل عمران: 92)

ص: 125

5. «الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ؛ کسانی که اموال خود را شب و روز و نهان و آشکارا، انفاق می کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود. نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند». (بقره: 274)

زیبایی انفاق بدین سبب است که فایده های فراوانی در پی دارد و همچنین با طبیعت وجودی آفریدگان تناسب دارد. موجودات از آن نظر که آفریننده ای سخاوتمند آنها را خلق کرده است، خود نیز سخاوتمند هستند. بنابراین، انفاق، رفتاری کمالی نیز به شمار می رود؛ زیرا هرچه ما را به صفت های الهی نزدیک می کند، کمال شمرده می شود و بسیار زیبا و مورد پسند است.

همچنین در حدیثی از پیامبر خدا چنین نقل شده است:

در قیامت ندا می شود که آن کسی که مزدش با خداست، برخیزد و به بهشت رود. گفته می شود چه کسی مزدش با خداست. پاسخ می آید که بخشایندگان مردم.(1)

بخشایش نشانه کرامت نفس و مایه آرامش و سبب تربیت زیردستان و نیز عامل جلب رحمت های خداوند بزرگ است. در جامعه ای که بخشایش در میان افرادش رواج داشته باشد، دوستی و محبت و نیز صداقت و دوری از خیانت گسترش می یابد. پیروزی و سربلندی از آن کسی است که بخشایش را پیشه خود کند.(2)

بی شک، بخشایش در زمان قدرت بسیار ارزشمند است. امام علی (ع) می فرماید: «لا شی ء اَحْسنُ مِنْ عَفوِ قادرٍ؛ هیچ چیز زیباتر و نیکوتر از بخشایش فرد قدرتمند نیست».(3)

و نیز فرموده است:

اِذا قَدَرْتَ عَلی عَدوِّکَ فَاجْعَلِ العَفْوَ عَنْهُ شُکَراً لِلْقُدرَةِ عَلیه.

هنگامی که بر دشمنت قدرت یافتی، گذشت از وی را شکرانه قدرت یافتنت بر او قرار ده.(4)

لذت بخشایش همواره بیشتر از انتقام و فایده آن نیز فراوان تر است. بخشایش برای آن است که از روی کرامت و تدبیر عقلانی است و رفتاری

ص: 127

کمالی به شمار می آید. بخشایش به جز در آموزه های دینی، در هیچ یک از مکتب های دیگر یافت نمی شود و اگر هم یافت شود، همراه با منّت و مشکلات بعدی خواهد بود، ولی بخشایش دینی، رفتاری خالصانه و به دور از هرگونه چشم داشتی از طرف مقابل است. بنابراین، عفو دینی، زیبا و از مطلوب ترین رفتارهاست.

است متناسب با مقام انسانیت. بنابراین، با توجه به ملاک های زیبایی، وفای به عهد را رفتاری زیبا می دانیم.

ایثارگر با ایثار خود، مدح و ثنای همه حتی خدا را به سوی خویش جلب می کند و برازنده نام «بافضیلت» خواهد شد.(1)

روایت شده است که حضرت موسی (ع) فرمود: «پروردگارا! جایگاه محمد صلی الله علیه و آله و امت او را به من نشان بده.» خداوند فرمود: «تو تحمل دیدن آن را نداری، ولی یکی از منزلت های ایشان را نشانت می دهم.» وقتی موسی (ع) آن منزلت را دید، نزدیک بود قالب تهی کند. سپس گفت: «پروردگارا! این منزلت را به چه سبب به ایشان داده ای؟» پروردگار فرمود: «ایثار ای موسی، هیچ یک از بندگانم که بخشی از عمر خود را به ایثار گذرانده باشد، بر من وارد نمی شود، مگر آنکه از حساب رسی او شرم کنم و در هر جای از بهشتم که بخواهد، جایش دهم».(2)

رفتارهای زیبای دینی در روابط میان افراد فراوانند که به شماری از آنها اشاره شد. آنچه مهم است زیباسازی همه رفتارهای خواسته شده دین است؛ چون دین می خواهد روابط میان انسان ها همیشه زیبا باشد.

ص: 130

هر گونه زیبایی و طراوت دینی تهی بودند.

حرمت تفسیر به رأی، قضاوت بدون علم، فتوا دادن بدون فقاهت و بدعت، مانع از وارد آمدن این آسیب اساسی می شود.

میزان از این عامل بهره می برند.

این حربه کهنه، ولی کارآمد استفاده کرده است و می کند. بهانه امروزی ایشان نیز عقب ماندگی جامعه های دینی - اسلامی از علم و صنعت جهانی است. معضلی که در واقع، محصول استعمار و استثمار خود غربیان است، ولی با حیله و نیرنگ، آن را نتیجه حضور دین در میان این جامعه ها معرفی می کنند.

طرح رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران در سال های اخیر؛ یعنی تولید علم و تمدن و تأکید بر «جنبش نرم افزاری»، برای مقابله با این دسته از توطئه های دشمنان بوده است.

دو - ایجاد محیط معنوی و فضای دینی؛

سه - اهمیت دادن به برپایی اجتماعات دینی مذهبی از جمله نماز جماعت و جمعه... ؛

چهار - مبارزه با فضای بی تفاوتی دینی؛

پنج - مبارزه اساسی و فرهنگی با ضدارزش های اجتماعی (نهی از منکر)؛

شش - آمادگی برای مقابله با نقشه های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی دشمنان؛

هفت - ترویج زیبایی های دینی با قالب های پذیرفته شده و مشروع (امر به معروف).

هفت - تولید علم و فرهنگ بر اساس مبانی دینی و عقلی برای مبارزه با جهل و فرهنگ بیگانه؛

هشت - مبارزه ریشه ای برای رفع زمینه های ایجاد ضد ارزش ها؛

نه - توسعه رسانه های سالم دینی و جلب اعتماد ملی نسبت به این رسانه ها؛

ده - اهمیت دادن ویژه به تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان در همه جنبه ها به ویژه جنبه های هنری؛

یازده - اهمیت دادن ویژه به مراکز تربیت دینی به ویژه مساجد.

سازیم. بنابراین، تقسیم برنامه به دینی و غیردینی چندان کارشناسانه نخواهد بود. دین در کوچک ترین امور زندگی و حتی در موضوع های علمی، صنعتی و طبیعت حاضر است. بنابراین، دین و زیبایی های آن را می توان در تمام برنامه ها گنجانید.

تاکنون تبیین زیبایی های دین حتی در برنامه هایی که سوژه اصلی شان دینی است، ناقص بوده است. حتی گاهی تضادی آشکار در این برنامه ها به چشم می خورد. برای نمونه، در سریال ولایت عشق (زندگی امام رضا (ع))، برای ایجاد جذابیت، از زیبایی های ضددینی استفاده شد (استفاده از دو زن که با حرکاتی مردانه به عشوه گری و نمایش زیبایی های خویش می پرداختند) یا در سریال امام علی (ع)، به شکلی پر رنگ به عشوه گری قطّام پرداخته شد. چنین زیبایی سازی هایی که در واقع، زشت و ناپسند هستند، چند اشکال اساسی دارد:

1. با محتوای سوژه برنامه دینی در تضاد آشکار است. ازاین رو، مخاطب دچار سردرگمی می شود و از پرداختن به موضوع اصلی بازمی ماند.

2. به دلیل محسوس بودن این موضوع، مخاطب، زیبایی های معنوی را به طور روشن نمی بیند.

3. ارائه این موارد، اعلام جذاب نبودن سوژه های دینی است و بیانگر آن است که برای ایجاد جذابیت، باید از ضدارزش ها کمک گرفت، در حالی که ما بر این باوریم که زیبایی های معنوی و دینی جذابیت بسیار

ص: 139

قوی و لذت بخشی دارند. البته لازم است این مسائل شفاف ترسیم شوند و پوششی همچون زیبایی های ظاهری نداشته باشند.

4. این مسئله، توهینی آشکار به دین، زندگی دینی، بزرگان دین و همه دین داران است. این مشکل حتی در برخی فیلم های جدید با سوژه های دفاع مقدس نیز مشهود است؛ فیلم هایی که در گذشته سرشار از زیبایی های زندگی دینی در رفتارهای رزمندگان اسلام بود.

نمونه دیگر، سریال برره است که با وجود ویژگی های مثبت، فرهنگ های ارزشی و قومیت ها در آن تحقیر می شدند و احترام به گویش ها و عفت کلام نادیده گرفته شد. در این میان، برنامه هایی همچون مردان آنجلس، مریم مقدس و نیز روایت فتح (شهید آوینی) برجستگی ویژه ای در جنبه زیبایی های دینی داشته اند.

انعکاس زیبایی های دینی در لابه لای زندگی روزانه مؤمنان می تواند مفید باشد. در قالب مسابقه های داستان نویسی، قصه گویی، نقاشی، کاریکاتور و... نیز می توان ذهن نوجوانان و جوانان را در این زمینه، فعال و نسبت به دریافت زیبایی های دینی، حساس کرد.

همچنین بیان ریشه های رفتارهای زشت تبه کاران، همراه با سفارش ها و راه کارهای اسلام، ذهن مخاطبان را به سمت زیبایی های دین راهنمایی می کند. نمایش های کوتاه بر اساس «گلستان سعدی» و کتاب های مشابه با حفظ ریشه های دینی در این زمینه بسیار مؤثر است.

ص: 143

للمطبوعات، 1391 ه- . ق.

14. ---------------------، روابط اجتماعی در اسلام، ترجمه: محمد جوادحجتی کرمانی، تهران، 1348.

15. ---------------------، نهایة الحکمة، قم، انتشارات جامعه مدرسین،1362.

16. عسکری، ابی الهلال، الفروق اللغویه، قم، مکتبه بصیرتی، 1410 ه- . ق.

17. عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی،تهران، خوارزمی، 1365.

18. فخر رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی.

19. فلوطین، رساله زیبایی، ترجمه: رضا سید حسینی، نشریه معارف، فروردین و تیر 1366.

20. قائمی، اصغر، اصول اعتقادات، قم، راویان، چاپ یازدهم، 1384.

21. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، بی جا، بی تا.

22. کروچه، بندتو، کلیات زیباشناسی، ترجمه: فؤاد روحانی، تهران، بنگاه ترجمه ونشر کتاب، چاپ دوم، 1358.

23. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه: سید جواد مصطفوی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، بی تا.

24. گیلانی، عبدالرزاق، مصباح الشریعة، ترجمه: سید جمال الدین محدث، تهران، کتاب فروشی صدوق، چاپ دوم، 1360.

25. محدثی، جواد، هنر در قلمرو مکتب، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم،1376.

26. محلاتی، سیدهاشم، تاریخ انبیا، انتشارات علمیه اسلامیه، چاپ پنجم، 1363.

27. محمدی، اسماعیل، کرامات امام خمینی رحمه الله، قم، نبوغ، چاپ پنجم، 1378.

28. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، چاپ چهارم، 1383.

29. مرکز مطالعات حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی، جلوه های خدامحوری در زندگی، قم، دارالهدی، چاپ دوم، 1384.

30. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ هفتم، 1381.

31. ---------------------، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، قم، مؤسسه آموزشی - پژوهشی

ص: 145

امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1381.

32. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز نشر کتاب،1396 ه- . ق.

33. موسوی خمینی، سید روح الله، توضیح المسائل، مؤسسه قدر ولایت، چاپ اول، 1375.

34. نبوی، سید عباس، هنر و ماوراءالطبیعة، تهران، دفتر نشر معارف، چاپ اول،1381.

ص: 146